Eýran Türkmenistanyň çäginden geçjek ýük otlusyny Hytaýa iberdi. Otly 21-nji iýulda Eýranyň çägiden herekete başlady hem-de ýükleri Hytaýyň demirgazyk-günbataryna ýetirer. Otlynyň geçjek ýolunyň umumy uzynlygy 10 müň 297 kilometr bolup, ol bu aralyk üçin iki hepde wagt sarp eder. Bu bolsa deňiz ýoly bilen şu aralyga ýükleri daşamak üçin sarp edilýän wagtdan iki esse azdyr. Bu barada «Press TV» habar berdi.

Eýranyň Eslamşehr şäherindäki Aprin portundan ugran otly Inçeburun demir ýol bekediniň üsti bilen Türkmenistana girer hem-de Gazagystan bilen serhetdäki Altynköl demir ýol bekedine çenli ýurduň çäginden geçer. Onlarça konteýner ýüki özünde jemleýän otlynyň ahyrky menzili Hytaýyň Iu şäheri bolar.

Eýranyň söwda we demir ýol işleri boýunça wise-prezidenti Morteza Jafari ýekşenbe güni agzalan ugur boýunça yzygiderli otly gatnawynyň açylyş dabarasynda eden çykyşynda deslapky meýilnama boýunça hepdede her tarapa bir otlyny ugratmagyň göz öňünde tutulýandygyny mälim etdi. Soňra bu sany hepdede iki gezege çenli artdyrmak, uzak geljekde bolsa günlük gatnawa öwürmek meýilleşdirilýär.

Ýeri gelende bellesek, golaýda Türkmenistan, Gazagystan, Eýran, we Russiýa 2024-2025-nji ýyllar üçin «Demirgazyk — Günorta» halkara ulag geçelgesiniň gündogar şahasynyň mümkinçiliklerini ýokarlandyrmaga gönükdirilen «Ýol kartasyny» tassykladylar.

Mundan başga-da, türkmen tarapy 2023-nji ýylyň noýabr aýynda geçirilen Ykdysady hyzmatdaşlyk boýunça türkmen-eýran hökümetara toparynyň 17-nji mejlisinde Hytaý — Gazagystan — Türkmenistan — Eýran ulag-üstaşyr geçelgesi boýunça gatnawlary artdyrmaga çagyrypdy. 

Toýly Myratgeldiýew,

TDIM-iň Halkara gatnaşyklary institutynyň halkara žurnalistikasy fakultetiniň 3-nji ýyl talyby. 

Bu günki gün dünýä ykdysadyýetiniň arka direýän ugurlarynyň biridir. Munuň özi dürli ýurtlaryň arasynda haryt satuwlaryny we hyzmatlary amala aşyrmaklyga ýöriteleşen platformadyr. Global dünýäde söwdanyň bu ugry «e-commerce» diýlip atlandyrylýar. Dünýäniň ykdysady berdaşly döwletleriniň biri bolan Hytaý Halk Respublikasy elektron söwda ulgamynyň öňbaşçysydyr. 2023-nji ýylyň netijeleri boýunça Hytaýyň degişli ugurdaky girdejisi 935,1 milliard amerikan dollaryna barabar boldy. Deňeşdirmek üçin aýtsak, degişli döwürde Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň bu bazardaky girdejisi 910,4 milliard amerikan dollaryna deň boldy.

Hytaý Halk Respublikasynda ähli ulgamlarda sanlylaşmagyň ýokary depginde alnyp barylmagy ady agzalýan elektron söwdanyň pajarlap ösmegine getirdi. Jemgyýetde sanlylaşmak medeniýetini ýokary derejede kemala getirmegi Hytaýyň bu ugurdaky ýene bir artykmaçlygydyr. Çünki hytaýly alyjylaryň 81 göterimi islendik bir harydy almazdan ozal, ony elektron söwda platformalarynda baha, hil we elýeterlilik babatda seljerýärler. Hytaýlylaryň 61 göterimi dolulygyna diýen ýaly, öz söwdalaryny «sanly dünýäde» edýärler. Elektron söwdada Hytaýyň gazanan öňegidişligi dünýäniň iri kompaniýalaryny özüne çekýär. Munuň özi ýurda goýulýan maýa goýumyň möçberini artdyrmakda oňyn ähmiýete eýedir.

 Çünki Hytaý Halk Respublikasy ykdysadyýetiň ähli pudaklarynda öndürilýän önümleri eksport we import etmekde dünýäniň iň öňdebaryjy döwleti hasaplanýar. 2022-nji ýylyň netijelerine görä, Hytaý eksportyň umumy mukdary boýunça 1-nji, importyň umumy mukdary babatda dünýäniň 2-nji ýurdy hökmünde hasaba alyndy. Anyk aýtsak, şol ýyl ýurt umumy mukdary 3,73 trillion amerikan dollarlyk harydy daşarky bazarlara çykaryp, bu babatda dünýäniň öňbaşçysy boldy. Ýeri gelende bellesek, 2017 — 2022-nji ýyllar aralygynda ýurduň eksporty 1,17 trillion amerikan dollary möçberinde ýokarlanyp, 2,56-dan 3,73 trillion amerikan dollaryna çenli ýokarlandy.

Ýurduň esasy eksport önümlerine ýaýlyma goýberiş enjamlary (272 milliard amerikan dollary), integrirlenen shemalar (212 milliard amerikan dollary) kompýuterler (181 milliard amerikan dollary), ofis ulaglarynyň ätiýaçlyk şaýlary (111 milliard amerikan dollary), ýarymgeçirijiler (70,2 milliard amerikan dollary), elektrik batareýalary (58,7 milliard amerikan dollary) degişli bolup, olar Gonkonga, Ýaponiýa, Germaniýa, Koreýa Respublikasyna ugradylýar. Ýeri gelende aýtsak, Hytaý 2022-nji ýylda ady agzalan harytlary eksport etmekde dünýäniň iň öňdebaryjy döwleti boldy. Şeýle-de Hytaý şol ýyl çig nebiti, integrirlenen shemalary, demir we mis magdanyny, soýany import etmekde dünýäniň lideri hökmünde öňe saýlandy.

Mundan başga-da, 2024-nji ýylyň maý aýynda Hytaý ykjam telefonlary, kompýuterleri, integrirlenen shemalary, awtoulaglary eksport etmekde, integrirlenen zynjyry, çig nebiti, demir magdany, altyny, nebit gazyny import etmekde dünýäniň öňdebaryjysy boldy. Hasabat döwründe ýurduň eksporty 302 milliard amerikan dollaryna, importy 220 milliard amerikan dollaryna deň boldy. Bu görkezijiler 2023-nji ýylyň maý aýynda degişlilikde, 283 we 218 milliard amerikan dollaryna barabar bolupdy.

Häzirki wagtda Hytaý Halk Respublikasy turbageçiriji arkaly türkmen gazyny iň köp import ediji döwlet hasaplanýar. Hytaýyň gümrük gullugynyň hasabatyna laýyklykda, 2024-nji ýylyň ýanwar — mart aýlarynda türkmen-hytaý özara söwda dolanyşygy 2 milliard 598 million 884 müň amerikan dollaryna deň boldy. Diňe üstümizdäki ýylyň mart aýynda Türkmenistan bilen Hytaý Halk Respublikasynyň arasynda 818 million 207 müň amerikan dollarlyk söwda dolanyşygy hasaba alyndy. Ýeri gelende bellesek, ikitaraplaýyn söwda dolanyşygynyň esasy bölegi türkmen eksportynyň paýyna düşýär. Has anyk aýtsak, şu ýylyň ilkinji aýynda Türkmenistan Çyn-Maçyna 2 milliard 385 million 944 müň amerikan dollarlyk haryt eksport etdi. Hasabat döwründe ýurdumyz Hytaýdan 212 million 940 müň amerikan dollaryna deň bolan «Made in China» haryt nyşanly önümleri import etdi.

Maglumat üçin, Hytaý Türkmenistan — Özbegistan — Gazagystan — Hytaý ugry boýunça ýyllyk 55 milliard kub metr türkmen gazyny import edýär. 2024-nji ýylyň ýanwar — mart aýlary aralygynda 2,4 milliard amerikan dollarlyk türkmen gazyny satyn aldy.

Häzirki wagtda ýokary hili, elýeterli bahasy bilen tapawutlanýan «Made in China» haryt nyşanly önümler dünýäniň bazar gatnaşyklarynyň, şol sanda ýurduň ykdysady kuwwatynyň ösmegine uly itergi berýär. 

Dünýä döräp, Beýik Ýüpek ýoly döräp özüni Çyn-Maçyn diýip tanadan Hytaý döwleti bu günki gün dünýäniň söwda bazarynda iri «täjirleriň» biridir. Dünýä bakgallarynyň arasynda «Ilkinji edilen söwdanyň nirede bolany belli bolmasa-da, şol satylan haryt hökman Çyn-Maçynda öndürilen bolmaly» diýen aýtgy bar. Bu günki global ykdysadyýetiň agramly «oýunçylarynyň» biri bolan Hytaý Halk Respublikasynyň üstünlige çenli geçen ýoly nusgalykdyr.

Hytaý senagat syýasaty hem-de 5 ýyllyk meýilnamalary öz içine alýan, ösýän, garyşyk, sosialistik bazar ykdysadyýetli ýurt hökmünde bellidir. «Forbes» žurnalynyň ýylyň birinji çärýeginde çap eden sanawyna laýyklykda, ýurt nominal jemi içerki önümi boýunça Amerikanyň Birleşen Ştatlaryndan soň 2-nji, satyn alyş kuwwaty babatda bolsa 2016-njy ýyldan bäri dünýäniň iň uly ykdysadyýetidir. Has dogrusy, häzirki wagtda ýurduň nominal jemi içerki önümi 18 trillion 566 milliard amerikan dollaryna, ilatyň jan başyna düşýän JIÖ 13,16 müň amerikan dollaryna, JIÖ-niň ýyllyk ösüş depgini bolsa 4,2 göterime deňdir. 2023-nji ýylyň jemleri boýunça ýurduň nominal jemi içerki önümi 5,2 göterim ýokarlanyp, 17 trillion 890 milliard amerikan dollaryna barabar boldy. Ýeri gelende aýtsak, Hytaý 2022-nji ýylda dünýäniň nominal jemi içerki önüminiň 18, satyn alyş güýjüniň 19 göterimini emele getirdi.

Umuman, Hytaý ykdysadyýetiniň ösüşinde uly öwrülişigi başdan geçirýär. Geçen asyryň 60-njy ýylyndaky dünýäniň iň uly 4-nji ykdysadyýeti bolan ýurt 2023-nji ýylda 2-nji basgançaga çenli ýokarlandy. Häzirki wagtda ýurduň ykdysadyýetiniň ösmeginde önümçilik, elektron söwda, tehnologiýa, elektronika, täzelenip bilýän energiýa, telekommunikasiýa, emeli aň ýaly pudaklara aýratyn orun degişlidir.

Hytaýyň Milli statistika býurosynyň hasabatyna laýyklykda, 2024-nji ýylyň birinji çärýeginde ýurduň jemi içerki önümi 29,63 trillion ýuana (4,1 trillion amerikan dollary) deň boldy. Bu geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, 5,3 göterim, hemişelik bahalarda hasaplananda bolsa 1,6 göterim ýokarydyr. Ýurduň ykdysadyýetinde iň ýokary ösüş depgini senagat önümçiliginde hasaba alyndy. Has takygy, ady agzalan pudakda ösüş depgini 2023-nji ýylyň degişli döwründäkiden 6 göterim ýokarlanyp, 10,98 trillion ýuana (1,52 trillion amerikan dollary) deň boldy. Mundan başga-da, 2024-nji ýylyň birinji çärýeginde hyzmatlar pudagynyň goşmaça gymmaty geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, 5 göterim ýokarlandy. Şeýle-de goşmaça gymmaty boýunça iň ýokary ösüş ýokarlanan maglumat geçiriş, programma üpjünçiligi we IT hyzmatlarynda hasaba alyndy. Umumylykda, ýokarda görkezilen hyzmatlarda üstümizdäki ýylyň ýanwar — mart aýlarynda 13,7 göterimlik ösüş depgini gazanyldy. 

ŞWESIÝA KOROLLYGY

Sirkulýar ykdysadyýetiň ösmeginde galyndylary dolandyrmak ulgamynyň netijeli ýola goýulmagy aýratyn orny eýeleýär. Şwesiýada galyndylary dolandyrmak, gaýtadan işlemek we ýok etmek çygrynda ýokary netijeleri gazanmak raýatlaryň bu işe işjeň we jogapkärçilikli gatnaşmaklary arkaly mümkin bolýar. Raýatlar ýa-da öý hojalyklary galyndylary dolandyrmak ulgamynyň ilkinji we iň möhüm bölegi hasaplanýar. Hereket edýän kanunçylyga laýyklykda, galyndylaryň islendik görnüşi sortlanan tertipde kabul ediş nokatlaryna hökmany tabşyrylýar, mysal üçin, aýratynlykda galyndy kagyzlar, plastmassa, kagyz, metal, açyk we reňkli aýna gaplary, elektrik galyndylary, batareýalar, uly göwrümli galyndylar we ş.m.

Öý hojalyklaryna galyndylara özbaşdak eýelik etmäge, sortlanmadyk tertipde tabşyrmaga, niýetlenilmedik ýerlere taşlamaga rugsat berilmeýär. Sortlamak mümkinçiligi bolmadyk öý hojalyk galyndylaryna ýangyç hökmünde seredilýär. Galyndylary kabul ediş nokatlar iki derejä bölünýär: jemgyýetçilik kabul ediş we öndürijileriň kabul ediş nokatlary.

Jemgyýetçilik kabul ediş nokatlary. Her bir şwed kommunasynyň (ýerli öz-özüňi dolandyryş edarasynyň ýa-da ýerli häkimiýetiň) ýerleri arassa saklamak, şeýle hem galyndylary ýygnamak we gaýtadan işlemek boýunça özbaşdak uzakmöhletleýin çäreleriň meýilnamasy bar. Meýilnama laýyklykda, sortlanan öý galyndylaryny kabul edýän nokatlar ýaşaýjylar üçin iň amatly we şol bir wagtyň özünde daşamak babatda elýeterli ýerlerde ýerleşdirilýär. Galyndylary kabul ediş nokatlary, olary sortlamagyň we tabşyrmagyň usullary baradaky maglumatlar kommunanyň her bir ýaşaýjysy üçin açyk elýeterlidir. Kommuna öz güýjüne operator-kompaniýalary çekmek bilen, galyndylary yzygiderli daşamagy we gaýtadan işlemegi yzygiderli guraýar. Kommunalaryň aglabasy galyndylary daşamagy guramak üçin ýöriteleşdirilen operator-kompaniýalaryň hyzmatyndan peýdalanýarlar, käbiri bolsa özbaşdak operator-kompaniýalary döredýärler. Operator-kompaniýalaryň ählisi öz öňünde peýda almak babatda maksat goýmaýarlar. Olaryň esasy wezipesi daşky gurşawa zyýan ýetirmezden, galyndylary ýygnamagy, daşamagy we gaýtadan işlemegi üpjün etmekden ybaratdyr.

Her bir kabul ediş nokadynda galyndylary ýygnamak üçin sany 12-ä çenli dürli gaplar goýulýar. Kabul ediş nokatlaryna tabşyryp bolmaýan uly göwrümli galyndylar olary kabul edýän stansiýalara tabşyrylýar. Şol stansiýalara öý hojalygynyň köne ýa-da döwlen mebelleri, beýleki öý goşlary, kesilen agaçlar, metal galyndylary, howply galyndylar, ownuk gurluşyk galyndylary, daşlar we betonlar eltilýär. Käbir kommunalarda boýag, lak, himiki maddalar we elektron galyndylar ýaly dürli howply galyndylary merkezleşdirilen tertipde kabul edýän ekologik stansiýalar bar. Birnäçe kommunalarda bolsa howply galyndylary kabul etmek üçin niýetlenen göçme stansiýalar hereket edýär.

Kommunalaryň galyndylary dolandyrmak bilen baglanyşykly çekýän çykdajylarynyň esasy bölegi zir-zibilleri ýygnamak üçin alynýan ýygymlaryň (tölegleriň) hasabyna maliýeleşdirilýär. Ýygymyň möçberi kommunalar tarapyndan kesgitlenýär. Galyndylary kabul ediş nokatlaryny we stansiýalaryny saklamak hem-de olara hyzmat etmek üçin çykdajylar gaýtadan işleýänlere galyndylary satmakdan alnan girdejiler bilen bölekleýin öwezi dolunýar. Mundan başga-da, döwlet derejesinde kesgitlenen zir-zibilleri ýakýan zawodlara ýakylan öý hojalyk galyndylarynyň her tonnasy üçin 500 şwed krony möçberde salynýan salgydyň degişli bölegi kommunalara gaýtarylyp berilýär.

Öndürijileriň kabul ediş nokatlary. Öý hojalyklary bu nokatlara hyzmat ediş möhleti tamamlanan, döwlen ýa-da zerur bolmadyk batareýalary, elektrik we elektron öý enjamlary hem-de gurluşlary, ulanylan kagyzlary, awtomobil rezin tekelerleri, derman serişdeleri, ýagny gaýtadan işlemek we ýok etmek jogapkärçiligi öndürijiniň üstüne ýüklenen ähli harytlar hökmany tabşyrmalydyrlar. Öz gezeginde, öndürijiler kabul ediş nokatlaryny guramak üçin hereket edýän pudaklaýyn assosiasiýalaryň we ygtyýarly kompaniýalaryň hyzmatlaryndan peýdalanýarlar. Olaryň köpüsi has iri kompaniýalar bolup, öz işjeňligini tutuş ýurt boýunça amala aşyrýarlar. Ulanylan awtoulag akkumulýatorlary we tekerleri satyn alnan söwda nokatlaryna yzyna tabşyrmak mümkinçiligi bardyr. 25 sm-den kiçi ölçegdäki zerur däl elektron sarp ediş harytlary täze haryt satyn alnanda, ýöriteleşdirilen söwda nokatlarynda kabul edilýär.

1984-nji ýyldan bäri bölek söwdada ulanylýan plastmassa we alýumin gaplaryny yzyna gaýtarmak ulgamy aýratyn ünsi çekýär. 2005-nji ýyldan bu ulgamy ulanmak ýurt boýunça hökmany ýola goýulýar. Öndürilen we import edilýän bir gezek ulanylýan plastmassa ýa-da alýumin gaplara gaplanan taýýar içgiler, ýagny gazly içgiler, mineral suwlar, arpa suwy we ş.m. ýurduň bölek söwda nokatlarynda diňe girew gaplarynda satylýar. SFS 2005:220 buýruga (görkezmä) laýyklykda, Şwesiýa bazarynda satmak maksady bilen plastik çüýşelerde we alýumin gaplarda taýýar içgileri köpçülikleýin öndürmek ýa-da lomaý import etmek bilen meşgullanýan her bir tarap girewleri belgilemegiň milli ulgamynda hasaba alynmaga degişlidir. 2015-nji ýyldan başlap, tebigy şireleri öndürijiler we 2018-nji ýyldan bolsa şire önümleri öndürijiler ulgama birikmeklige mümkinçilik alýarlar.

Şeýle önümler bölek söwda nokatlardan satyn alnanda, satyn alyjy gabyň bahasyny aýratyn töleýär. Gaba goýlan ýörite belgileriň kömegi bilen, satyn alyjy ony bölek söwda nokadyndaky kabul ediş nokadyna tabşyryp, gabyň bahasyny yzyna alýar. Soňra yzyna satyn alnan gap, öz gezeginde, gaýtadan ulanmak üçin gaýtadan işlemeklige iberilýär.

2016-njy ýylda Şwesiýanyň hökümeti sarp edijileriň özüni alyp barşyna, önümiň gaýtadan ulanylmagyna we senagat simbiozyna ünsi jemleýän, galyndylaryň döremeginiň öňüni almak üçin gaýtadan işlemegi gowulandyrmaga gönükdirilen sirkulýar ykdysadyýetiniň ylmy gözleglerini geçirmek boýunça taslamasyny taýýarlamagy teklip edýär. Geçirilen ylmy gözlegiň netijelerine esaslanyp, Şwesiýanyň hökümeti hasabaty taýýarlaýar. Onda durnukly ösüşe we innowasiýalara, şeýle hem sirkulýar ykdysadyýete geçmäge ýardam bermek üçin hökümet bilen işewürligiň arasyndaky hyzmatdaşlygy ösdürmegiň zerurdygy beýan edilýär. Sirkulýar ykdysadyýete geçmegi goldamak maksady bilen, 2017-nji ýylda salgyt ulgamy özgerdilip, materiallary gaýtadan işlemek bilen meşgullanýan kompaniýalara, şol sanda dokma pudagyna salgyt ýeňillikleri berilýär.

2018-nji ýylda ikinji gezek sirkulýar ykdysadyýetiň ylmy gözlegleri geçirilýär. Onuň çäginde senagat we şäher simbiozyny öz içine alýan «Şwesiýada senagat simbiozyny ýaýratmagyň ýol kartasy» işlenip taýýarlanylýar. Senagat simbiozy kompaniýalara resurslary alyşmaga, şäher simbiozy bolsa içki şäher etraplarynyň we pudaklaryň arasynda resurslary özara bähbitli alyşmaga ýardam edýär. Ady agzalan ýol kartasynda senagat kärhanalarynyň we şäherleriň arasynda hyzmatdaşlygy ösdürmek üçin gurallar, hususan-da, milli merkez tarapyndan goldanylýan sebitleýin ösüş merkezlerini döretmek, esasy ugurlarda (mysal üçin, dikeldiş tehnologiýalarynda) bilimleri toplaýan maksatlaýyn toparlary emele getirmek, şeýle hem ýerli we milli hökümetleriň satyn alyş maksatnamalary göz öňünde tutulýar.

Şwesiýada resurs tygşytlaýjy jemgyýete we ýapyk bioykdysadyýete geçmäge ýardam berýän sirkulýar ykdysadyýet boýunça Milli wekiliýet döredilýär. Ol hökümetiň maslahat beriji organy hökmünde çykyş edýär we onuň düzümine işewürligiň, ylmy jemgyýetçiligiň, döwlet sektorynyň wekilleri girýärler. Milli wekiliýetiň işi üç sany ileri tutulýan ugra gönükdirilýär: plastik önümlerini gaýtadan işlemek, döwlet satyn almalary we sirkulýar dizaýn. Sirkulýar ykdysadyýet boýunça Milli wekiliýet milli we döwletara derejede sirkulýar ykdysadyýeti ornaşdyrmak üçin netijeli çäreleri we teklipleri, ýagny önümleriň gaýtadan ulanylmagyna we ömrüni uzaltmaga mümkinçilik berjek, plastik galyndylaryny gaýtadan işlemegiň möçberini we ekologiýa taýdan arassa materiallary ulanmagyň paýyny ýokarlandyrmaga niýetlenen täze işewürlik modellerini işläp düzýär.

2020-nji ýylda Şwesiýanyň hökümeti jemgyýetiň uzak möhletli we durnukly ösüşiniň maksatlaryny hem-de ugurlaryny kesgitleýän sirkulýar ykdysadyýetiň milli strategiýasyny tassyklaýar. Bu strategiýa Şwesiýanyň dünýäde gazylyp alynýan ýangyjy ulanmakdan saklanjak ilkinji ýurt bolmagy üçin möhüm başlangyç bolar diýlip garaşylýar. Sirkulýar ykdysadyýetiň milli strategiýasynyň esasy maksady resurslary gaýtadan has netijeli ulanýan we şeýlelik bilen, täze materiallaryň ulanylmagyny çalyşýan şwed jemgyýetini gurmakdyr. Bu ugurda döwlet derejesinde alnyp barylýan işler täze önümleriň durnukly önümçiligine we dizaýnyna, materiallary sarp etmegiň we ulanmagyň durnukly usullaryny işläp düzmäge, daşky gurşawa zyýan ýetirmeýän önümleri we hyzmatlary döretmäge gönükdirilýär. Sirkulýar ykdysadyýete geçmekde Şwesiýanyň Malmýo we Umea şäherleri has tapawutlanýar.

Şeýlelikde, Şwesiýa Korollygy «ýaşyl» ösüşi üpjün etmekde we sirkulýar ykdysadyýete geçmekde kanunçylyk namalarynyň toplumyna, milli we ýerli strategiýalara, meýilnamalara, ýol kartasyna, döwlet höweslendiriş gurallaryna esaslanýan öňdebaryjy ýurtdur.

Gulbeşer BABAÝEW,

Türkmen döwlet maliýe institutynyň

ylmy işler boýunça prorektory,

ykdysady ylymlarynyň kandidaty.