Hytaý Halk Respublikasy ýylda 35 092 621,83 tonna bilen dünýäde birinji orunda durýar. Hindistan ýylda 9 560 000 tonna önümçiligi bilen ikinji orny eýeleýär. Kelem öndürmekde Koreýa Respublikasy ýylda 2 473 171,11 tonna bilen dünýäde üçünji ýerde barýar. Russiýa Federasiýasy her ýylda 2 352 800 tonna kelem hasylyny ýygnap, bu oba hojalyk önümini öndürmekde dünýäde dördünji bolup durýar. Ukraina ýylda 1 722 580 tonna kelem öndürýär. Indoneziýa her ýylda 1 434 670,47 tonna kelem ýygnaýar. Ýaponiýa 1 402 286,59 tonna kelem öndürip, bu ugurda dünýäde ýedinji orunda barýar. Keniýa kelemiň 1 099 881,85 tonna önümçiligi bilen sekizinji ýeri eýeleýär. Dokuzynjy orunda Wýetnam 1 024 202,87 tonna hasyly bilen dur. Kelem haýsy witaminlere baý? Kelem А, В1, Р, К, В6, U witaminlere baýdyr. Şeýle-de bakja ekinleriniň içinde С witamine iň baýy-da kelemdir. Ol öz düzüminde C witaminini çigkä-de, gaýnadylyp gaýtadan işlenilenden soňra-da uzak wagtlap saklap bilýär. Şeýle-de bu ýokumly bakja ekininiň düzüminde kükürt, kalsiý, kaliý, fosfor ýaly minerallar, kletçatkalar we suw köp mukdarda saklanýar. Kelemiň haýsy görnüşi has peýdaly? Kelem sortlarynyň iň peýdalysy brokkoli hasaplanýar. Brokkolide ösümlik belogy we C witamini juda köp. Kelemde krahmal hem saharoza düýbünden ýokdur. Orta ululykdaky kelemler diňe öndürmek babatda däl, saklamak üçinem amatlydyr. Bu sortlar turşatmak üçinem, duzlamak üçinem oňaýly hasaplanýar. Kelemiň ata watany Ortaýer deňzi hasaplanýar. Bu ýerde henizem kelemiň örän köp ýabany görnüşleri ösýär. Umuman, kelemiň 100 töwerek görnüşi bolup, olaryň käbiri medenileşendir. Bu ekiniň medenileşdirilen görnüşiniň iň giň ýaýrany we gadymysy bakja ýa-da koçannyý kelemidir. Adam saglygyna peýdaly bakja ekininiň bu görnüşini daş asyrynda-da iýipdirler, gadymy müsürliler hem ondan dürli tagamlary taýýarlapdyrlar. Aziýa sebitine bolsa Gara deňziniň kenarýakasynda ýaşaýan grekler arkaly ýaýrapdyr diýilýär. Kelem dünýäniň köp milli aşhanasynda uniwersal bakja ekini hökmünde bellidir. Ol çigligine-de, buglanyp hem iýilýär, işdäaçarlara, çorba hem goşulýar. Kelemiň köp görnüşlerinde aşgazan we içege keselleriniň öňüni alýan, iýmitlerde seýrek gabat gelýän U witamin bardyr. Soňky lukmançylyk barlaglary kelemiň düzümindäki ýokumly maddalaryň düwnük çişiniň ösüşini haýalladýandygyny ýüze çykardy.

Kelemiň dünýä

bazarynda iň geçginli sortlarynyň käbirini

sanap geçeliň:

1. КС 60 F1 (Kitano Seeds)

2. Gloriýa F1 (Syngenta)

3. Gloub Master F1

(Takii Seeds)

4. Bronko F1 (Bejo)

5. Honka F1 (Kitano Seeds)

6. Awante F1 (Lucky Seed)

7. Jintama F1 (Rijk Zwaan)

8. Megaton F1 (Bejo)

9. Kubok F1 (Clause)

10. Toreador F1 (Syngenta

Müsür miwe we gök önümler üçin eksport bazarlaryny diwersifikasiýa etmek işini çaltlaşdyrýar. Bu babatda Braziliýa Müsür üçin iň gyzykly we netijeli, täze eksport merkezleriniň birine öwrüldi.

2023-nji ýylda Müsüriň eksportçylary ter we doňdurylan gök önümlerdir miweleri Braziliýa bazaryna ibermegi iki esse artdyrmagy başardylar.

Soňky bäş ýylyň dowamynda Müsüriň Braziliýa ter we doňdurylan gök önümleriň, miweleriň eksportynyň möçberini 13 esse artdyrandygy bellenilýär.

2019-njy ýylda Müsürden Braziliýa bazaryna, esasan, sarymsak ugradylyp, umumy eksport 2,4 müň tonnadan geçmeýärdi. Bäş ýyldan soň, 2023-nji ýylda Braziliýa Müsürden 31 müň tonnadan gowrak gök önümi we miwäni import etdi. Müsüriň eksportynyň esasy önümleriniň sanawyna doňdurylan bag gülleri we sitrus miweleri-de (apelsin we mandarin) goşuldy.

Taýýarlan: Ýazgül NURÝAGDYÝEWA,

Türkmenistanyň Oguz han adyndaky Inžener-tehnologiýalar uniwersitetiniň talyby.

Hawa, biz indi şeýle diýip juda ynam bilen aýdyp bileris. Men häzir şu sözleri dile getiren mahalym, ak ekiniň çilinde durun. Tüweleme, luw ýylynyň gyşy Daşoguz topragyna bol gary bilen geldi. Tejribeli, köpügören daýhanlar: «Çillede ýagan gar ak ekin üçin edil possun ýalydyr. Şonuň aşagynda ymyzganan maýsanyň tomusdaky harmany bol bolar» diýerdiler.

Meniň daýhançylyk tejribäm 30 ýyldan agyp barýar. Ata-babalarymyň rysgal-bereket tapan kesbini ýöredip gelýärin. Daýhanyňky, anyk aýdanyňda, azap bilen «gaňryp» almak. Lap etmäýin weli, ak ekiniň şu ýyldaky ýaly boldumly bitenini gördüm diýsem ýalançy.

Ekiş edil wagtynda geçirildi, gögeriş edil bolsady eken ýaly, agrotehniki çäreler gijikdirilmän, agrotehniki talaplara laýyk geçirildi, iň esasysy-da, dökün jaý wagty, gerekli mukdarda berildi. Tebigat öňem aýdylyşy ýaly, tüýs daýhanyň küýseýäni boldy. Indi, enşalla, baharda Burkut baba ak ýagşyny kem etmesin diýen umytda. Sebäbi bugdaý aýdanmyş: «Men bogundan ganmaryn, bokurdakdan ganaryn» diýip. Galan gaýratam özümize bagly.

Ynha, Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň 9-njy fewralynda geçirilen giňişleýin Mejlisinde kabul edilen resminamalar, esasanam, oba hojalygyna degişli çözgütler daýhanlary juda begendirdi, yhlaslaryny goşalandyrdy.

Resminama laýyklykda, 2024-nji ýylyň hasylyndan başlap, bugdaýyň bir tonnasynyň döwlet satyn alnyş nyrhy 2 müň manat, nah pagtanyňky ýygym başlanan gününden 15-nji oktýabra çenli 5 müň manat, 15-nji oktýabrdan 15-nji noýabra çenli 4 müň 770 manat, 15-nji noýabrdan ýygym tamamlanýança, 4 müň 550 manat möçberinde, ýüpek pagtanyňky ýygymdan 15-nji oktýabra çenli 6 müň 700 manat, 15-nji noýabrdan ýygymyň tamamlanýan gününe çenli 6 müň 100 manat möçberinde bellenildi.

Daýhançylykda gadymlardan bäri «Eliň awusy öçse» diýen bir söz bar. Munuň çeken zähmetiňe, eden azabyňa laýyk hak-heşdek almak bilen baglydygy juda düşnüklidir. Indi hut şeýle bolar. Daýhan baýasa, döwlet baýar, döwlet baýasa, ýurt güllär, milli ykdysadyýet berkär. Bu bolsa döwletiň abraý-mertebesiniň beýikdiginiň güwänamasydyr.

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurtda agrosenagat pudagyna berilýän ünsüň nähili belent tutulýandygyny biz bu pudagyň düzüm birliklerinň üýtgedilmeginde has aýdyň duýduk. Bu bolsa, elbetde, ýurtda azyk bolçulygynyň kepilidir.

Bugdaýyň ýöriteleşdirilen saýlantgy tohumçylyk hojalygy biziň welaýatymyzda indi birnäçe ýyl bäri hereket edýär. Bu hojalyga ýolbaşçylyk edýän döwrümden bäri her ýyl şertnamalaýyn borçnamamyzy artygy bilen berjaý edýäris. Geçen ýyl her gektaryň hasyllylygy 80 sentnerden aňyrda boldy. Bu şertnamadan ep-esli artyk hasyl öndürildi diýildigidir.

Çeken zähmetim göz öňünde tutulyp, «Gaýrat» medaly, soňra «Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 25 ýyllygyna» ýubileý medaly bilen sylaglandym.

«Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynda ekilen 100 gektar bugdaýymyzdan 200 tonna hasyl öndürmek şertnama esasynda kesgitlenen. Häzir meýdanlarymyzdaky saýlantgy, özem ýerli tohum bolan «Sähraýy» hem-de «Naýbaşy» sortlarymyz ýaşyl maýsa bolup otyr. Bu ekiniň saýlantgy tohumlardygyny ýene bir gezek nygtasym gelýär. Sebäbi olar harmana tabşyrylanda, iýmitlik üçin däl-de, tohumlyk üçin aýratyn ammara guýulýar. Onsoň jogapkärçiligiň adaty daýhançylykdan has ýokarydygy düşnüklidir.

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýokarda agzalan giňişleýin Mejlisinde kabul edilen resminamalar bizi diňe bir begendirmän, eýsem, has hyjuwly işlemäge hem ruhlandyrdy. Sebäbi tabşyrykdan artykmaç beren hasylyň üçin has düşewüntli girdejini alyp bolýandygy daýhan üçin joşgun dälmidir?! Şonuň üçin tohumçylyk hojalygymyzyň kärendeçileri bilen eýýäm maslahatlaşyp, şu ýyl Watan harmanyna tabşyryljak saýlantgy bugdaý tohumyny 800 — 900 tonna ýetireris diýip umyt edýäris. Muny ekiniň taby eýýäm buşlap dur. Irbaharky bejergi-agrotehniki işlere hem «häh» diýilse, «mäh» diýip, girişibermäge taýýar. Her gün ekin üstüne aýlanyp, «Eýe gözi — em» etmek edähedimiz bar. Galanynam, harman hasabynda göreris.

Şeýle ýalkawly alada-tagallalary, daýhanlaryň başyny göge ýetiren täze hasaplaşyk üçin Milli Liderimize, hormatly Prezidentimize alkyşlarymyz çäksizdir. Özümiz üçin edilýän alada hasylyň belent harmany bilen jogap bereris.

Aşyrmuhammet SÖÝÜNOW,

Daşoguz welaýatynyň Akdepe etrabynyň «Babadaýhan» daýhan birleşigindäki

tohumçylyk hojalygynyň ýolbaşçysy.

«EastFruit» portalynyň hasaplamalaryna görä, 2023-24-nji ýyllaryň oba hojalyk möwsümi boýunça Özbegistan ter soganyň eksportynda dünýäniň ilkinji bäşligine girip biler.

Portalyň hünärmenleri muny dünýäniň esasy sogan eksport edijilerinde, hususan-da, bu ugurda ilkinji bäşlige girýän Müsürde bu oba hojalyk önüminiň eksportyna girizilen çäklendirmeler, şeýle hem, özbek soganynyň daşary bazara iberilýän möçberiniň artmagy we eksport geografiýasynyň giňemegi bilen esaslandyrýarlar.

Çeşmede bellenilişine görä, şu möwsümde Özbegistanyň sogan eksportynyň 300 müň tonnadan geçmegine garaşylýar. Bu bolsa goňşy Özbegistana soganyň eksporty babatda Polşadan, Owganystandan, Ispaniýadan, Müsürden we ABŞ-dan öňe geçip, ilkinji bäşlige girmäge mümkinçilik berip biler.

Taýýarlan: Annajemal GURBANÝAZOWA, Türkmenistanyň Bedenterbiýe we sport baradaky döwlet komitetiniň «Olimp» orta sport mekdebiniň

türkmen dili we edebiýaty mugallymy.

Maldarçylyk toplumlarynda öndürilýän süýt gaýtadan işlenip gatyk, gaýmak, dorog, ýogurt, aýran, syr, peýnir, mesge, başga-da ençeme tagamly, jana lezzetli, ynsan saglygy üçin peýdaly süýt önümleri öndürilýär. Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesiniň agzalaryna degişli süýdi gaýtadan işleýän kärhanalarda öndürilýän «Aýaz baba», «Gönezlik», «Sahawatly», «Zamana», «Şabat», «Hepdelik», «Her gün«, «Täze aý«, «Ak çeşme» şeýle hem beýleki haryt nyşanly süýt önümleri ilatda uly islegden peýdalanýar.

Biziň ata-babalarymyz senetçilik, zergärlik, halyçylyk ugurlarynda bolşy ýaly, adam saglygy üçin peýdaly iýmit önümlerini taýýarlamagyň we saklamagyň birgiden usuldyr tärlerini, arkama-arka nesilden-nesle geçirip, has-da kämilleşdirip, biziň şu günki nesillerimize miras galdyrypdyrlar. Halkymyzyň arasynda ýaşyna garamazdan, halanyp iýilýän iýmitleriň biri hem süýt we ondan taýýarlanýan önümlerdir.

Türkmenler süýdi täzeligine ýa-da bişirip we turşy süýt önümleri görnüşinde içýärler. Süýtden biri-birinden tagamly, saglyga peýdaly süýtli unaş, süýtli ýarma, köje taýýarlanýar, börek, dograma ýaly tagamlara bolsa gatyk, süzme garylyp iýilýär. Hamyra süýt garyp, külçe bişirilýär.

Düýe süýdi bişirilmän ulanylýar, halkymyzda: «Düýe süýdi bişirilen, ýüňi boýalan» diýen kelam bardyr. Munuň manysy düýäniň süýdüne bakteriasid häsiýeti mahsus bolup, onda kesel döredýän mikroblar ýaşap bilmeýärler. Şoňa görä-de, düýe süýdi diňe goýun süýdüne garyp mesge, gatyk, süzme taýýarlanan mahaly bişirilýär. Düýe süýdünden ilat arasynda iň halanyp iýilýän çal-agaran alynýar. Maldar türkmenler düýe çaly üçin gory sazak, gandym, sözen ýaly çöl ösümliklerinden taýýarlaýarlar. Düýe süýdüniň agaranyny matanyň üstünden süzüp, süzme, ony gön haltada saklap bolsa çekize alynýar. Gatygy ýa-da süzmäni el bilen tokgalap, logala (şar) şekilli ak gurt taýýarlap bolýar. Süýdi turşadyp ýa-da uýadyp, ondan dürli görnüşli süýt önümlerini almak mümkindir. Munuň üçin, ilki bilen, süýt çoýun ýa-da mis gazanda bişirilýär. Bişen süýdi az-owlak sowadyp, gabyň gabarasyna görä o diýen köp bolmadyk mukdarda gönezlik goşulýar, şonda ol 1,5-2 sagatdan uýap başlaýar. Bu önüm Balkanda ýogurt, Ahalda gatyk, Çarşaňňyda we Halaçda ak diýlip atlandyrylýar.

Türkmenlerde mesge aglaba sygyr, düýe we goýun süýdünden taýýarlanýar. Ýöne goýnuň süýdünden mesge taýýarlamak gaty bir oňlanmaýar, sebäbi oňa özboluşly tagam mahsus bolýar. Gal y b e r s e - d e , onuň ýagy ýumşak, şo zerarly durumy bolman, çalt zaýalanýar. Köplenç, goýun süýdüni beýleki mallaryň, ýagny sygyr ýa-da düýe süýdi bilen garyp, mesge almak maslahat berilýär. Munuň üçin, ilki bada turşy goýun süýdüni ýanlyga guýmaly, soň bolsa oňa täze saglan düýe süýdüni goşup, ýaýyp başlanýar. Ikinji usulda goýun süýdüni gaýnadyp, gazany otdan düşürip, oňa täze düýe süýdi goşup uýar ýaly goýmaly. Üçünji usulda bolsa, düýe süýdüniň gatygy ýa-da süzmesi ýanlyga guýulýar, soň bolsa üstüne sowuk suw goşulyp, ýaýylýar.

Halkymyz geçmişde ýanlyk ýaýmak üçin pişek ulanypdyr ýa-da ýanlygy çaýkapdyrlar. Bu iş, köplenç, ertir ir bilen ýerine ýetirilipdir, sebäbi salkyn howada turşy süýtden ýag çalt alynýar. Şonuň üçin şu gün taýýarlanan turşy süýt ertesi gün ýaýylýar. Gijesine agzy açyk süýtli gap teläriň üstünde goýulýar. Türkmenlerde: «Giç ýatda ir tur, alty pişegi artyk ur» diýip aýdylýan nakylyň bardygyny ýatlalyň.

Süýdi gaýtadan işlemegiň taryhy hem

şu günki usullary barada kelam agyz

Ata-babalarymyz ýag almak üçin mal derisinden edilýän haltany, ýagny ýanlygy ulanypdyrlar. Ol ýurdumyzyň dürli ýerlerinde dürlüçe atlandyrylypdyr, mysal üçin, Ahalda ýanlyk, günbatarda ýaýyk, Lebapda tulum. Goýun ýa-da geçi derisinden edilen ýanlyk has gowy diýip hasap edilipdir. Olardan iň gymmatlysy geçi derisiniň ýanlygydyr. Munuň üçin, mal kesilen mahaly garnyň üsti dilinmän derisi bütinligine sypyrylyp alynýar we duzlanyp, bir hepde çemesi goýulýar. Deri duzda näçe köp dursa, ýanlyk şonça-da pugta bolýar. Soňra deriniň duzy kakylyp aýrylýar we arassa kül sepip, dolap 3 gün saklanýar. Üç güni geçirip, deridäki kül ýüňi bilen bile aýrylýar, ondan soň bolsa arassa suwda ýuwulýar. Deriniň boýnuň çykýan ýerinden ýanlygyň agzy goýulýar, aýaklary we guýrugy kesilip aýrylýar. Ýanlygy kakatmak üçin çişirip, onuň bokurdagy ýüp bilen daňylýar we gyzgyn ojagyň depesinde asylyp goýulýar. Şonda ýanlyk has pugta we garamtyl reňkde bolýar. Mundan başga-da, türkmenler öňler daş ýa-da agaç güpleri ulanypdyrlar.

Saryýag almak üçin mesge gazanda birazrak gyzdyrylýar, şonda emele gelýän köpürjik çekilişer ýaly, az-owlak suw sepilýär. Alnan ýag süzgüçden geçirilip, başga bir gazana guýulýar. Mesge gaýnadylandan soň, gazanyň düýbünde galýan galynda aýran diýilýär. Saryýag almak üçin tä mesgäniň içine atylan tüwi ýa-da bugdaý däneleri ereýänçä gaýnadylýar. Mesgedäki artyk suwy aýyrmak üçin bugdaý ýa-da tüwi dänesi ýa-da bolmasa bir bölek hamyr ulanmak bolar, ýogsa ýag gaýnan mahaly suwuny öz-özüne siňdirýär.

Saryýag gara çorba, palaw, şüle, ýarma, ýumurtga çapady, byzmyk, çelpek, ýagly çörek bişirilende, giňden ulanylýar. Saryýag diňe bir gowy azyk önümi bolman, eýsem, ol tebipler tarapyndan melhem hökmünde adam bedeniniň içki agzalaryny, deri we süňk kesellerini bejermek üçin giňden ulanylýar. Ýyl aşan saryýagyň melhemlik güýji has-da ýokary bolýar. Umuman, saryýag näçe köp dursa, şonça-da onuň melhem hökmünde täsir edijiligi güýçli bolýandygy barada halk tebipçiliginde bellenilýär.

Goýun we geçi süýdünden ýörite gönezligiň (maýanyň) kömegi bilen peýnir, sykman, motal we sargan alynýar. Täze bolan 3-4 günlük owlak-guzularyň kyrk gat garnyndan maýalyk edilýär. Maýalygy 1-2 aýdan köp saklap bolanok, şonuň üçin ony bir möwsüme ýeter ýaly mukdarda taýýar etmeli. Maýalyk suwuk ýa-da külke (poroşok) görnüşde taýýarlanýar. Maýalyk üçin guzynyň, owlagyň, towşanyň kyrk gat garny, şeýle-de täze guzlan goýnuň owuz süýdi peýdalanylýar. Owuz süýdi kyrk gat garnynda lagtalanýar, ine, şol hem maýalyk bolýandyr. Täze süýde maýalyk atylsa, süýt turşap başlaýar we goýalýar, oňa teleme diýilýär. Soňra telemäni mata halta guýup, suwy çykar ýaly, haltaň üstüne agram düşüriji agyr daş goýulýar. Şeýle edilende suw süzülip çykýar, netijede gaty sykman emele gelýär. Sykman bölek-bölek edip kesilip guradylýar. Sargan almak üçin telemäni gaýnadyp, düzümindäki suw bugardyp çykarylýar.

Durmuş-ykdysady şertleriň özgermekligi bilen adamlaryň iýmit, şol sanda süýt önümleriniň görnüşlerine we olaryň möçberlerine bolan islegleri hem özgerýär, şoňa görä-de süýdi gaýtadan işlemekligiň we saklamaklygyň has kämil, başgaça aýtsak, innowasion tehnologiýalary işlenilip düzülýär. Ýöne muňa garamazdan, şol tehnologiýalaryň düýp özeni biziň ata-babalarymyzyň asyrlarboýy yhlas siňdirip döreden usullaryndan ybaratdyr.

Süýdüň iýmitlik gymmaty

Mallardan we ösümliklerden alynýan azyk önümleriniň arasynda iýmit hökmünde we biologik babatda iň gymmatlysy süýt we süýt önümleridir. Emdirijileriň bedenini hemme zerur bolan önümler bilen üpjün edýän ýeke-täk iýmit süýtdür. I.P.Pawlow süýdüň esasy üç häsiýetini: aňsat özleşdirilýändigini, iýmit siňdiriş agzalaryny oýarmak ukybynyň bardygyny hem-de beýleki iýmit önümleriniň düzümindäki azot bilen deňeşdirilende, süýdüň azodynyň aňsat özleşdirilýändigini belläpdir. Süýdüň we süýt önümleriniň siňdirilişi 95 — 98 göterim arasyndadyr. Pawlowyň: «Süýt — tebigat tarapyndan döredilen ajaýyp iýmit» diýip ýazmagy-da ýöne ýerden däldir. Süýdüň ýokary iýmitlik gymmaty onuň diňe bir belogy, ýagy, uglewodlary, mineral duzlary özünde saklaýanlygy bilen däl-de, görkezilen komponentleriň spesifik düzümi bilen tapawutlanýanlygyndandyr. Süýde taý geljek başga bir iýmit önümi ýok. 1 litr süýtde: 32 g belok (şu mukdardaky belok dört-bäş ýumurtgada bolýar), 32 g süýt ýagy (ol 36 g mesge ýagyna deň), 48 g süýt gandy (ol 12 belok gandyň kaloriýasyna deňdir), bulardan başga-da, mineral duzlar we dürli ýaşdaky adamlaryň bedenine zerur bolan hemme ýokumlar diýen ýaly bardyr.

Taýýarlan: Aýjeren GELDIÝEWA,

Türkmenistanyň Magtymguly

adyndaky Ýaşlar guramasynyň

Mary welaýat geňeşiniň bölüm müdiri.