Ýigrimi dört ýaşyňdakaň ömrüň ahyryna çenli maýyp kürsüsine örklenip galmagyň nähili zatdygyny göz öňüne getirip bilýäňizmi! Başyna düşen bu betbagtlygy şeýle mertlik bilen çekmek üçin güýç-gaýraty nireden alýandygyny soradym. «Mende güýjem, gaýratam ýokdy!» diýip, ol jogap berdi. Ilki-ilkiler ol göwnüçökgün halda ykbalyndan nalap, zeýrener ýatar eken. Emma wagtyň geçmegi bilen, ol lapykeçlikden, zeýrençden hiç hili haýryň ýoklugyna, gaýtam, durmuşyny öňküdenem beter hala salýanlygyna düşünipdir. Ol: «Daş-töweregimi gurşap alan ýakyn-ýaranlarym her hili ýollar bilen maňa ýardam etmek, göwnümi götermek isleýärdiler. Ahyry özümi hem olar babatda, hiç bolmanda, şeýleräk alyp barmalydygyma akylym çatdy» diýdi.

Soňra men ondan: «Hereket etmän geçirilen şunça ýyldan soň şol awtoheläkçiligi durmuşyňyzy weýran eden ýagdaý hasaplaýaňyzmy?» diýip soradym. Ol bada-bat: «Ýok» diýdi. «Şeýle bolanyna indi, gaýtam, begenýän diýsemem boljak». Ol bu urgudan hem-de onuň yzy bilen gelen göwnüçökgünlikden saplananda, başgaça dünýäde ýaşap başlandygy barada gürrüň berdi. Ol köp okamaga başlapdyr, ýuwaş-ýuwaşdan gowy edebiýata mazaly imrinipdir. Maýyp kürsüsinde ötüren on dört ýylynyň içinde onuň okap çykan kitaplary on dört müň tom çemesi bolupdyr. Bu kitaplar onuň üçin täze gözýetimleri açyp, durmuşyny has baýlaşdyrypdyr. Öňler ol simfoniki sazlary diňlärin diýip pikirem etmeýän eken. Indi welin onuň mundan alýan lezzetini söz bilen beýanam edip bolanok. Iň esasy zat bolsa — onuň üçin oýlanmaga wagt döräpdir. Ol şeýle diýýär: «Ömrümde ilkinji gezek dünýä dury nazar bilen seredip, özümi gurşap alan zatlaryň hakyky gymmatyny bilmäge mümkinçilik tapdym. Öňki ymtylan zatlarymyň köpüsiniň bütinleý ähmiýetiniň ýoklugyna düşünip başladym».

Yzygiderli kitap okamagy ony syýasat bilen hem gyzyklandyrypdyr. Ol jemgyýetde ýüz berýän meseleleriň ählisini ilik-düwme öwrenip, tigirçekli kürsüsinde oturan ýerinden köpçüligiň öňünde çykyş edipdir. Köp sanly adamlar bilen tanşyp, özi-de meşhur kişileriň biri bolup ýetişipdir. Ony — maýyp adamy Jorjiýa ştatynyň döwlet sekretary wezipesine belländiklerini aýtmagyň özi hem ýeterlikdir.

Nýu-Ýorkdaky ulular üçin niýetlenen derslerimde sapak berýän wagtym okuwçylarymyň köpüsiniň öz wagtynda kollejde okap bilmändigi üçin zeýrenenine şaýat boldum. Olar ýörite bilimiň bolmazlygy çynlakaý kemçilik bolup durýar diýen pikirde. Men welin munuň edil beýle diýerlik däldigini bilýän. Ömrümde bary-ýogy orta bilimi bolsa-da, üstünlik gazanmagy başaran adamlara köp gabat geldim. Şonuň üçinem, köplenç, öz okuwçylaryma başlangyç mekdebi hem oňly tamamlamadyk bolsa-da, jemgyýetde abraýly derejelere ýeten bir ýakyn tanşym barada gürrüň berýärin. Ol gaty garyp maşgaladan çykan. Kakasy ýogalanda, ony derejeläp jaýlamak üçin zerur bolan tabydy satyn almaga goňşy-golamlar, dost-ýarlar öz aralarynda pul toplamaly bolupdyrlar. Kakasy aradan çykandan soň onuň ejesi saýawan öndürýän fabrige işe durup, her gün on sagat wagtyny işläp geçirmeli bolupdyr. Şonda-da güzeran aýlamak eýgertmänsoň, öýe-de iş alar eken.

Durmuşyň agyr külpetlerine garamazdan, oglanjyk özüniň gyzyklanýan ugurlary üçin wagt tapýan eken. Ol ybadathananyň ýanyndaky klubda döredilen drama gurnagyna giripdir. Ol sahnada oýnamakdan şeýle bir lezzet alýar eken welin, soňlugy bilen oratorlyk sungatyna çynlakaý baş goşmak kararyna gelipdir. Şu-da ony syýasata alyp gelipdir. Otuz ýaşynda ol bu ugurda iňňän uly üstünliklere ýetýär, ony Nýu-Ýork ştatynyň kanun çykaryjy guramasyna agza saýlaýarlar. Emma ol beýle jogapkärli işe bütinleý taýýarlyksyz eken. Öz aýtmagyna görä, kämahal ol asla näme hakda gürrüň gidýändigine-de düşünmez eken. Ses bermeli boljak giňişleýin kanunçylyk namalaryny ençeme sagatlap okap öwrense-de, hamana diýersiň, olar edil başga dilde ýazylan ýaly, düýp manysyna düşünip bilmän, örtener eken. Tokaý hem tokaý senagaty komitetine agza hökmünde saýlanlarynda bolsa, ol alada edip, tas akylyndan azaşan eken. Eýsem nämä, ol şoňa çenli asla tokaýda-da bolup görmändir eken-ä! Döwlet bank komissiýasyna agza edip bellenmegi bolsa oňa öňküdenem beter alada beripdir, çünki onuň şol wagtlar bank hasaby hem ýok eken. Ejesiniň ýanynda öz ýeňlenligini boýun almakdan gorkmadyk bolsa, şol pursatdaky howsaladyr aljyraňňylyk zerarly, kanun çykaryjy guramasynyň işinden ýüz öwürjek eken. Muny maňa onuň özi aýtdy. Halys çykalgasyz ýagdaýa düşüp, ahyry ol günde on alty sagat işläp, nadanlyk limonyny bilim limonadyna öwürmeli diýen netijä gelýär. Ol şeýle-de edipdir — şunluk bilen kem-kemden abraýly döwlet işgärine öwrülmegi başarypdyr. Onuň ýeten derejeleri haýran galdyryjy halda bolansoň, «Nýu-Ýork Taýms» gazeti ony Nýu-Ýorkuň iň meşhur raýaty diýip atlandyrypdyr.

Meniň gürrüňim El Smit hakda.

Syýasy taýdan sowadyny artdyrmaga başlanyndan on ýyl soňra El Smit Nýu-Ýork ştatynyň dolandyryş ulgamynda iň abraýly şahsyýete öwrüldi. Ol ştatyň gubernatory wezipesine dört gezek saýlandy, bu wezipede hiç kim şeýle uzak wagt işlemändi. 1928-nji ýylda ol Demokratik partiýadan prezidentlige dalaşgär saýlandy. Amerikanyň iri okuw jaýlarynyň altysy, şol sanda Kolumbiýa we Garward uniwersitetleri bu meşhur adama ylmy derejeleri berdiler. Aslynda welin, ol hatda başlangyç mekdebi-de tamamlamandy.

El Smit gije-gündiziň dowamynda on alty sagatlap işlemäge özüni mejbur edip, minuslaryny plýusa öwürmedik bolsa, şeýle üstünligiň özüne per berjek dereje däldigini aýdýar.

Nisşe kämil adama diňe bir zerurlyga tabyn bolmak däl-de, eýsem, ony höwes bilen berjaý etmegiň mahsuslygyny belleýär.

Meşhur adamlaryň ömrüni näçe içgin öwrendigimçe, olaryň aglabasynyň başky ýetmezçilikleri sebäpli üstünlik gazanandygyna şonça-da magat göz ýetirýän. Hut özlerindäki kemçilikleri ýeňip geçmäge bolan ymtylyş dünýäniň beýik ynsanlarynyň ählisini durmuş ýolundaky bir belentlikden beýlekisine galmaga ruhlandyrypdyr. Uilýam Jeýmsiň aýdyşy ýaly: «Hatda kemis tarapymyz hem kämahal bize garaşylmadyk ýagdaýda kömek edýär».

Kör bolmadyk bolsa, Milton, belki, şeýle ajaýyp goşgulary ýazyp hem bilmezdi, Bethowen bolsa gulagy gapylmadyk bolanlygynda, ähtimal, beýik saz eserlerini hiç haçan hem ýazmazdy.

Helen Kelleriň ajaýyp karýerasy, esasan, onuň ker, kör, lal, ýagny güň bolanlygy bilen baglydyr.

Eger-de Çaýkowskiý şeýle betbagt bolmadyk bolsa, öz janyna kast etmek pikirine iteren şowsuz nikasy bolmadyk bolsa, galyberse-de, şahsy durmuşy pajygadan hem heserden pürepür bolmadyk bolsa, onda ol, belki, ölmez-ýitmez «Heserli simfoniýany» ýazmasa-da ýazmazdy.

Eger-de Tolstoýyň hem Dostoýewskiniň durmuşy kösençlikleriň soňugelmez zynjyryna dönmedik bolsa, onda olar, mümkin, bu dünýä özleriniň ajaýyp kitaplaryny hiç haçan sowgat hem etmezdiler.

Zemindäki ýaşaýyş baradaky ylmy düşünjeleri bütinleý üýtgetmegi başaran başga bir adam bolsa, ine, şeýle ýazýar: «Ýarawsyz bolmadyk bolsam, şu bitiren işlerime amal etmek maňa asla başartmazdy». Bu Çarlz Darwiniň sözleri, ol süňňündäki gowuşgynsyzlygyň garaşylmadyk görnüşde ömür maksadyny amala aşyrmaga kömek edendigini belleýär.

Angliýada Çarlz Darwiniň doglan güni Kentukki ştatynda, tokaý jümmüşinde agaçdan gurlan kepbede hem bir oglanjyk dünýä inipdir. Onuň hem saglygy öwerlik halda däl eken. Hut şu ýagdaý hem oňa arzyly maksadyna ýetmäge kömek edipdir. Şol oglanjyk — Linkoln — Awraam Linkoln. Eger oňa aristokratlaryň maşgalasynda dünýä inip, Garwardda alymlyk derejesini almak hem-de aýalydyr çagalary bilen bagtly döwran sürmek miýesser eden bolsa, onda ol ýüreginiň töründen ot ýaly alawlap duran sözleri, Gettisbergde sözlän sözlerini hiç mahal hem tapmazdy. Şonuň ýaly-da diňe beýik poeziýa bilen deňeşdirmek mümkin bolan, özüniň ikinji inaugurasiýasynda sözlän sözüni — bu Zeminde hökümdarlyk eden adamlaryň zybanyndan çykan sözleriň iň ýagşysy bolan şol çykyşyndaky sözleri hiç haçan hem ýazyp bilmezdi: «Hiç kime ýigrenç duýmazdan, hemmelere söýgi bilen ýüzlenip...».

Garri Emerson Fosdik «Düýp özenini görmek ukyby» atly kitabynda şeýle diýýär: «Skandinawlarda bir nakyl bar, men ony her adamyň durmuş şygary edinmegini maslahat bererdim: «Demirgazyk şemaly wikingleri döretdi». Kynçylyklardan we howp-hatardan azat bolan asuda hem kadaly durmuşda ýaşamak adamlary bagtly edip biler diýen düşünje nireden peýda bolduka? Tersine, ýylyjak düşek hem ýumşak ýassyk öz-özüňe nebsiň agyryp, ysmaz ýaly bolup ýatmak üçin şert döredýän bolaýmasyn. Adamzat taryhynda muňa mysal görkezip boljak ýagdaýlar az-küş däl. Ýöne şol adamzat taryhy diýilýän zatda, ýagşylygyna ýa ýamanlygyna garamazdan, islendik ýagdaýda şahsy jogapkärçiligi öz üstüne almakdan gorkmaýan adama bagt ýar bolýanlygy hem aýdylýar. Hawa, skandinawlar mamla: «Demirgazyk şemaly wikingleri döretdi».

Eger öz paýymyza düşen limondan limonad ýasamaga bolan umydymyzy bütinleý ýitirer ýaly derejede ruhdan düşen bolsak, ýeri, şonda näme etmeli? Men size şeýle halatda-da muňa synanyşanyňa degýänligi bilen bagly iki sebäbi görkezeýin. Diýýän sebäplerime eýerip, synanyşyp görmek bilen, siz hiç zat ýitirmersiňiz, ýöne şol bir wagtda-da köp zat gazanmagyňyz mümkindir.

Birinji sebäp: siziň üstünlik gazanmagyňyz mümkindir.

Ikinji sebäp: bardy-geldi, üstünlik gazanmasaňyz-da, minusy plýusa öwürmäge synanyşyk etmegiň özi sizi geçmişe däl-de, geljege garamaga — yza däl-de, öňe gitmäge mejbur eder. Ol siziň kelläňizdäki ýaramaz pikirleri gysyp çykaryp, olaryň ornuny oňyn garaýyşlar bilen doldurar, ol siziň döredijilik energiýaňyzy erkinlige çykaryp, tutuş düýrmegiňiz bilen işe berilmäge iterer, şonda ötüp giden hem hiç haçan dolanmajak zatlar barada gam çekmäge wagtyňyzam bolmaz, höwesiňizem bolmaz.

Bir gezek dünýä meşhur skripkaçy Ole Bull Parižde konsert beripdir. Nobatdaky sazy ortalaberende, birdenkä skripkasynyň «lýa» kirşi üzülipdir. Ole Bull munuň üçin lapykeç bolman, hiç zat bolmadyk ýaly, parahat halda öz çykyşyny tamamlapdyr. «Durmuş şeýle! Skripkaňyzyň bir kirşi üzülse, çykyşyňyzy galan üç tarda tamamlamaly bolýar» — muny Garri Emerson Fosdik aýdýar.

Bu ýöne bir durmuş däl. Bu has uly zat. Bu ähli zatdan üstün çykyjy durmuş!

Eger-de mümkinçilik bolanlygynda, men wagta tabyn bolmaýan bürünç metalyň ýüzüne haşamladyp ýazdyryp, Ýer ýüzündäki mekdepleriň ählisinde Uilýam Bolitonyň şu ölmez-ýitmez sözüni asdyrardym:

Durmuş ýörelgeleriniň iň möhümi öz üstünligiň miwelerinden aňrybaş derejede doly peýdalanmakdan ybarat däldir. Islendik akmak hem muňa ukyplydyr. Iň wajyp zat — öz şowsuzlyklaryňdan peýda alyp bilmek. Munuň üçin akylyň daş ýarýan derejede bolmaly. Akylly bilen akmagyň arasyndaky tapawut hem, ine, şundan ybarat.

Şunlukda, size bagt hem rahatlyk getirjek akyl ülňüsini edinmek üçin ýatda saklamaly

Altynjy kada:

Ykbaldan size ýeten paý limon bolsa, ondan limonad etmäge çalşyň.

Terjime eden: Orazmyrat MYRADOW 

1878-nji ýylda Derýalyga aýlanyp, inženerçilik-harby işler boýunça barlag geçiren rus ofiseri N.G.Petrusewiç haýran galmak bilen şeýle ýazypdyr: «Suwuň şeýle bollugyny gören Ýegengylyç atly türkmen mundan otuz bäş ýyl owal, ýagny 1843-nji ýylda Derýalykda bent gurupdyr. Şol bendem häzir onuň adyny göterýär. Şu ýere ýygnanan suw bu sähranyň ekin ýerlerini suwarýar».

Ýegengylyç täsin inženerçilik desgasy bilen türkmeniň ukyp-başarnygyny görkezip, köpleri geňler galdyrypdyr. Ol ölçäp-biçip, bent-gatlany Derýalygyň hanasynyň göni ikä bölünýän ýerinde gurupdyr. Bu desganyň uzynlygy 250 metre ýetip, beýikligi Derýalykdaky suwuň derejesinden 6-7 metr ýokarda bolan. Bendiň galyňlygy aşakda — derýanyň düýbünde 40 metre go­laý, ýokarda — gatlanyň üstünde 12-13 metre ýetipdir. Bu agzalanlar bendiň nähili uly, şeýle-de niçiksi berk bolandygyndan habar berýär. Hatda patyşa hökümetiniň özüne göwni ýetýän harby ugurda sowatly kişileridir özüni aznawur hasaplaýan inžener-irrigator adamlary Peterburga, Baş ştaba ugradan ýazgylaryndaky maglumatlarynda: «Ýönekeý hasaplanýan türkmenleriň şeýle çylşyrymly, özem juda berk desgany gurup bilmegi olaryň dogabitdi başarnygyny aňladýar, inženerçilik-gurluşykylmyndan kemsiz baş çykarýandygyny görkezýär» diýip, islese-islemeseler görkezipdirler.

Ynha, şol döwrüň belli rus alymy S.P.Tolstow: «Sarygamyş çöketligindäki ummasyz uly we çylşyrymly suwaryş ulgamyny şu jelegaýyň ekerançylyk bilen meşgullanýan türkmen ilaty döredipdir» diýlen ýazgy galdyrypdyr.

Ýegengylyç bentden ýokarda-da Derýalygyň ugrunda Salakbent, Uşakbent, Gyzyltakyr ýaly bentler gurlupdyr. Diýmek, türkmenler häzirki dilde aýdanyňda, gidrotehniki desgalary bina etmekde başga milletlere «gaýra dur» diýdirip biljekdiklerini görkezipdirler.

...Garaşsyzlyk zamanynyň sergin şemaly gadymy desganyň ugruny ýakalap, uly syrgyn bolup oturan Bent obasynyň üstünden, gör, nähili ýakymly öwüsýär! Ol kükregiňi giňeldip, duýgularyňydyr pikirleriňi ganatlandyryp goýberýär.

Hanha, Akgala otyr. Gadymy galanyň harabalygy goýnunda, gör, nijeme syrlary, eşidilmedik wakalary, bilinmeýän taryhy gizläp oturandyr. Ol wakadyr taryhyň her ülşi hökman Hydyr gören türkmeniň ykbaly, arzuw-niýeti bilen üzülmez baglanyşykly. Ynha, ýene-de eşidilen rowaýat gulakda ýaňlanýar. Ol rowaýatyň ady Akgala.

...Köne hananyň ýakasyndaky gadymy gala çölüň ortasynda, jöwzanyň aşagynda kökerilen ýaly, Güne kakap galypdyr. Bötendagdan seretseň, äpet gala demirgazyk-gündogar tarapda agaryp görünýär. Akgala ady şondan galan bolsa gerek. Küňreleri, gözaralary galany goraýanlar ýaňy çykyp giden ýaly mizemändir. Iki bölek galanyň içinde aňry tarapdaky adamyň keşbini saýgarmak kyn. Bu hakda nähili rowaýat aýdylanyny bilýärmisiňiz?

...Gyz oňa göçülen ýurtda sataşdy. Aglap oturan gyz geçip barýan bedew atly ýigidiň gözüne ildi. Ol haly perişan nowbahar gyzyň deňinden geçip gidäýip bilmedi. Sowuldy.

— Eý, gözel gyz, ne beýle ah-u-efgan eder sen!

— Enem-atam meni şu köne ýurtda galdyryp, göçüp gidipdir. Söýenere hossarym, guwanara garyndaşym ýok.

— Ýyglama, gözel gyz, men saňa hossar bolaýyn.

Gyz onuň aýdýan sözleriniň çyndygyny, ýalandygyny bilmek isleýän ýaly ýüzüne dikanlap seretdi. Sähraýy ýigidiň hiç hili hile-alsyz, ýürekden aýdýanyna göz ýetirip ýerinden galdy, onuň ýanyna owsun urup geldi.

Ýigit bu nätanyş gyzy atynyň syrtyna mündürip, alyp gaýtdy. Obasyna getirdi. Soňam oňa öýlendi.

Ine, bar bela-beterem şondan soň başlanýar. Oba betbagtlyk aralaşýar. Obanyň mallary ýer ýuwdan ýaly gürüm-jürüm bolmaga başlaýar. Malyň süýeginden nyşan tapmak hem başartmaýar. Ýagdaý çenden çykma boluberensoň, ýurduň şasy ähli akyldarlary, bilimdarlary, münejjimleri, gurrandazlary ýygnaýar. Bu ýagdaýyň sebäbini soraýar. Olar kitaba garap, ýyldyz sanap, gumalak atyp, ýurda bir ýuhanyň aralaşandygyny bilýärler. «Ýuha» diýilýän ýylanlar nesline degişli bolup, aždarhadan hem beterräk mahlukmyşyn. Özem ol islän mahaly islän kişisiniň keşbine girip bilýärmişin.

Şa ýurduň ähli erkeklerini ýygnaýar-da:

— Kimde-kim öz aýalynyň aslyna doly ýetik bolmasa galsyn, galanlary gaýdybersin — diýýär. Hälki ýigit galmaly bolýar.

— Ýigit, gelniňi tanaýarmyň?

— Ýok.

— Nireden öýlendiň?

Ýigit gelnine sataşyşyny gürrüň berýär. Pähimli adamlar oňa gije ýatman, gelnini garawullamagy maslahat berýärler. Emma ol her gün beýhuş bolan ýaly özüni bilmän uklap galýar. Bolmansoň, ýene danalaryň ýanyna gelýär. Olar oňa içmäge doga berýärler. Aýaly her gün agşam ýüzüne tüýkürip, ony ukladyp gidýän ekeni. Şol gün agşam ýigidiň gözüne uky gelmeýär. Ol ýatmazynyň öňinçäsi berlen dogany içýär-de, gözüni ýumup, uklan kişi bolup ýatyberýär. Gelnini garawullaýar. Ine-de, gelni ýorgandan ýylan ýaly sogrulyp çykýar. Adamsynyň ýüzüne bir tüýkürýär. Soň bir silkinýär-de, ak ýylana öwrülýär. Kündügiň agzyndan girip, sozugyp jüründiginden çykýar. Her hili oýunlar edip, owsun urýar. Soň obanyň çetine tarap ugraýar.

Ýigidem ony garaba-gara garawullap gidip otyr. Obanyň çetinde ýene bir gara ýuha oňa garaşyp duran ekeni. Ol ak ýuhanyň dogany bolup çykýar. Ak ýuha her gün agşam il ýatyp, it uklanda, obanyň mallaryndan oňa eltip berýän ekeni.

Ýigit gören ahwalyny patyşa gürrüň berýär. Ondan dynmagyň maslahatyny biçýärler. «Kyrk gulaç ýeriň aşagynda kyrk gapysy hem demirden gala gurmaly, ýuhany şoňa taşlamaly» diýen karara gelinýär. Şa şeýle galanyň gurluşygyna başlamak barada perman berýär. Gala gurlup bolunýar. Özem kyrk gulaç ýeriň aşagynda. Barjak bolsaň, kyrk sany demir gapydan ötüp barmaly.

Ýigit gelnini ýeriň aşagyndaky gala getirýär. Ony iň soňky işikden içeri salýar-da, özi dazlap daşyna çykyp, gapyny mäkäm temmileýär. Ýuha iniňi düýrükdiriji çirkin ses bilen bir gygyrýar. Emma ýetişikli ýigit demir gapy­lary yzly-yzyna mäkämläp geliberýär. Ol iň soňky gapyny açylmaz ýaly edýär-de, uludan demini alyp, derini sylýar...

Häzirki Akgala şol ýer astynda galan demir galanyň üstünde gurlanmyşyn. Alymlar ol ýerde gazuw-agtaryş işlerini geçirýärkäler, armasyna gelen oba adamlary gazylan ýerden demir gapy görnäýjek ýaly düşnüksiz bir garaýyş bilen seredip durupdyrlar...

Gurbannazar ORAZGULYÝEW

«Biznes reklama».

 (Başlangyjy gazetimiziň geçen sanlarynda).

Deýl KARNEGI

17. Eger siziň paýyňyza limon ýeten bolsa, ondan limonad ediň

Şu kitabyň üstünde işleýän döwrüm Çikago uniwersitetine ýolum düşende, onuň rektory Robert Meýnard Hatçinsden aladalardyr tolgunmalara garşy göreşmegiň niçik başardýandygy barada soradym. Ol şeýle jogap berdi: «Men hemişe «Sirs, Ribak we ko» firmasynyň öňki prezidenti, merhum Julius Rozenwalddan öwrenen bir kadama eýermäge çalyşýaryn. Onuň maňa beren maslahaty «Eger siziň paýyňyza limon ýeten bolsa, ondan limonad ediň» diýen sözleri bolupdy.

Beýik danalar hut şeýle hereket edýärler. Diňe akmaklar bar zady munuň tersine edýärler. Eger durmuş akmak adama limon berse, ony alýar-da, eňremäge başlaýar: «Men ýeňildim. Ykbalyň garşysyna gitmäge hetdim bolmaz. Üstünlige ýetmek üçin asla mümkinçilik galmady». Soňra ol bütin dünýä gahar edýär-de, özüne nebsagyryjylykdan ýaňa nalap ömrüni ötürýär. Dana kişiniň eline limon düşende bolsa, ol öz-özüne şeýle diýer: «Başyma düşen bu hasratdan nähili sapak almaly? Men nädip bu ýagdaýy öz şahsy bähbidime öwürmeli? Nähili ýol bilen şu limondan limonad etmeli?».

Beýik psiholog Alfred Adler tutuş ömrüni ynsan tebigatyny we onuň gizlin mümkinçiliklerini öwrenmäge bagyşlapdyr. Ol özüniň gözegçiliklerine esaslanyp, ynsan tebigatyň iň täsin aýratynlyklaryndan biriniň «minusy plýusa öwürmek ukybydygyny» belläpdir.

Bir tanyş zenanymyň aýdan gürrüňini size ýetirmekçi, onda öwrenere, sapak alara juda köp zat bar. Onuň ady Telma Tomson. Ol şeýle diýýär: «Uruş wagty ärimi Kaliforniýa ştatyndaky Mohawe çöllüginiň ortagürpünde ýerleşýän şahsy düzümi taýýarlaýyş lagerine ugratdylar. Ondan aýrylasym gelmänsoň, menem bile gitdim. Eý, Hudaý, bu çöli nähili ýigrenendigimi bir bilsediňiz! Ilki görenimden ýigrenç döredi. Ömrümde hiç haçan özümi beýle derejede betbagt kişi hasaplamandym. Adamymyň bölümi türgenleşik geçmäge çölüň jümmüşine sary gidende, kiçijek kepbämde sopbaş özüm galdym. Jöwza ýakyp-ýandyryp barýardy — hatda kaktuslaryň kölegesinde-de temperatura (selsiýa boýunça) elli gradusa ýetýärdi. Töwerekde gürleşer ýaly yns-jyns ýokdy. Kiparlamany-köşeşmäni bilmeýän ýeller çölüň çägesini tozadyp getirýärdi, nahar iýemde çägeden ýaňa dişlerim gyjyrdaýardy. Göwnüme, öýkenimem şu ýüregedüşgünç çägeden dolan ýalydy!

Ahyrsoňy şeýle bir lapykeç hala düşdüm, özüme nebsim agyrdy, onsoň ejeme, kakama hat ýazdym. Hatymyň ahyrynda ähli zady taşlap, öýe dolanasymyň gelýänligini aýtdym. Bu gor ýaly çägede ýeke minut hem çydarlyk gaýratymyň galmanlygyny, şu ýerde eglenenimden, türmede oturanymy ýeg görjekligimi ýazdym. Kakam maňa iki setirden ybarat hat bilen jogap berdi. Ýöne şol iki setir meniň durmuşa bolan garaýşymy düýpgöter üýtgetdi. Tä ölýänçäm ol sözler göz öňümden gitmez:

Türmäniň gözeneginiň aňyrsyndan iki adam dünýä bakýar eken.

Biri hapalygy, beýlekisi ýyldyzlary görüpdir.

Men bu setirleri gaýta-gaýta okadym. Ahyry öz bolşumdan utandym, onsoň men häzirki halymyň haýyrly taraplaryny idemeli diýen karara geldim. Ýyldyzlary görmek isledim.

Men ýerli adamlar bilen dostlaşdym, olaryň sypaýyçylygy haýran etdi. Milli dokma hem-de keramika işleri bilen içgin gyzyklanan badyma, olar el işleriniň jahankeşdelere satmaga dözmedik iň gowy nusgalaryny hem maňa sowgat berdiler. Men ýerli floranyň täsin ösümlikleri bolan kaktus, ýukka, peýot bilenem içgin gyzyklandym. Çöl alakalarynyň özlerini alyp baryşlaryndaky geň-enaýylyklara tomaşa etdim, agşam şapagyny synlamakdan lezzet aldym, ençe million ýyl — çölüň ummanyň düýbi bolan döwründen bäri ýatan deňiz balykgulaklaryny çöpledim.

Durmuşymyň beýle derejede özgermegine sebäp bolan zat näme? Mohawe çöli bu ýere gelmänkäm nähili bolan bolsa, şol durkuna-da galypdy ahyryn. Men welin indi öňki halymda däldim. Men daşky dünýä babatdaky garaýşymy üýtgetdim. Şuňa hötde gelen badyma, meniň göwünli-göwünsiz halda lapykeçlik bilen süýrenýän durmuşym täsin başdangeçirmelere öwrüldi. Men alnymda açylan täze dünýäden güýç we ylham aldym. Bularyň bary mende şeýle bir çuňňur täsir galdyrdy welin, hatda çöldäki durmuşym barada roman hem ýazdym. Ol «Öwşün atýan bastionlar» diýen at bilen çap edildi... Bir söz bilen aýdanyňda, öz döreden türmämiň gözeneginden garap, ýyldyzlary görmek maňa başartdy».

Hormatly Telma, siz özüňiz üçin müdimilik bir hakykaty açyş edipsiňiz, ony grekler Isanyň dogulmagyndan bäş asyr ozal hem ösüp gelýän nesliň aňyna guýar ekenler: «Iň gowy zatlar iňňän kynlyk bilen ýetilýän zatlardyr».

Iki ýarym müňýyllyk geçenden soňra Garri Emerson Fosdik hem şoňa meňzeş sözi aýdypdyr: «Bagty diňe az mukdarda lezzet diýip atlandyrmak bolar. Onuň agramly bölegi ýeňişdir». Hut şeýle, ýeňiş! Öz limonymyzy limonada öwürmegiň başardanlygyndan aram tapmak duýgusyny, eýsem, başgaça nähili atlandyrjak.

Bir gezek men işi şowly gidýän floridaly fermer bilen duşuşdym, ol hatda zäherli limony hem jana lezzet berýän şirin limonada öwürmegi başarypdyr. Täze satyn alan fermasyna ilkinji gezek göz gezdiren çagynda, tasdanam, onuň zähresi ýarylan eken. Fermanyň topragy şeýle bir arryklan eken welin, ekin ekmäge-de, mal bakmaga-da ýararly dälmişin. Bu ýeriň ýeke-täk bol çöpi göýdük dub agaçlary hem zäherli ýylanlar eken. Ilkibada ol gaty lapykeç bolupdyr, soňra kellesine ajaýyp bir pikir gelipdir. Ol näme üçin bu kemçilikleri artykmaçlyga öwürmeli dälmişin diýip pikir edipdir. Ol gören-eşiden goňşy-golamlary geň galdyryp, ýylan etini konserwirläp satyp başlapdyr. Birnäçe ýyl ozal fermasyna baranymda, onuň ýylan saklaýan ýerinde üýşüp duran jahankeşdelerde gözüm eglendi. Hawa, ol adamlaryň bilesigelijiliginden hem ýylda, ortaça, ýigrimi müň dollar girdeji alýan eken! Bir söz bilen aýtsak, onuň fermasy gülleýär. Maňa ýylan zäheri gaplanan ampulalary hem görkezdiler, farmasewt firmalary ony zäherlenmä garşy melhem ýasamak üçin satyn alýar eken. Eýlenen ýylan derilerini hem gördüm, zenan köwüşlerini hem torbalaryny öndürijiler olary gymmat bahadan satyn alýar eken. Maňa konserwirlenen ýylan etini hem dadyrdylar, ony hem Ýer şarynyň dürli künjegine ugradýan ekenler. Ýene bir ýagdaý ýadymda galypdyr, bir gezek men gyssagly gutlagnama (otkrytka) ugratmaly boldum. Ýerli poçta bölüminden satyn alanymda, şonuň ýüzünde hem tanşymyň ýylan fermasynyň suraty bar eken. Ýogsa-da, şol gutlagnamany ugradan ýerim bolan obajygyň adyny hem üýtgedip, «ýylan» sözüne ýanap, täze at beren ekenler. Limondan limonad edip bilýän adam, gör, nähili derejelere ýetip bilýär!

Ömrümiň dowamynda Birleşen Ştatlarda torç etmedik ýerim galmady diýsem hem bolar. Şol saparlarymda minusy plýusa öwürmek ukybyny nusga edinip boljak erkek kişilere, aýal maşgalalara kän gabat geldim.

«Taňrylara garşy baş göteren on iki kişi» kitabynyň awtory, merhum Uilýam Bolito bu babatda şeýle diýipdir: «Durmuş ýörelgeleriniň iň möhümi öz üstünligiň miwelerinden aňrybaş derejede doly peýdalanmakdan ybarat däldir. Islendik akmak hem muňa ukyplydyr. Iň wajyp zat — öz şowsuzlyklaryňdan peýda alyp bilmek. Munuň üçin akylyň daş ýarýan derejede bolmaly. Akylly bilen akmagyň arasyndaky tapawut hem, ine, şundan ybarat».

Bolito bu sözleri demir ýol heläkçiliginde aýagyndan jyda düşeninden soň aýdypdyr. Men welin iki aýagyndan hem mahrum bolanlygyna garamazdan, bu ýitgisini bähbide öwürmegi başaran kişini-de tanaýan. Oňa Ben Forston diýýärler. Biz Jorjiýa ştatynyň Atlanta şäherindäki myhmanhanalaryň biriniň liftinde tanyşdyk. Lifte giren badyma maýyplara niýetlenen tigirçekli kürsüde oturan, ýüzünde mähir uçganaklap duran adam ünsümi çekdi. Iki aýagy-da ýokdy, şeýle-de bolsa, onuň durmuşyndan razy kişidigi duýlup durdy. Lift onuň düşmeli gatynda säginende, ol sypaýyçylyk bilen bir gyra çekilip, ýol bermegimi haýyş etdi. Şol bir wagtda-da: «Sizi bimaza etmeli bolanym üçin bagyşlaweriň» hem diýdi. Soňra bolsa ol maňa ýakymly ýylgyryş bilen garady, beýle mylakatly ýylgyryşy men henize çenli görmändim.

Liftden düşüp, öz otagyma baranymdan soň hem ýüzünden nur ýagyp duran şol maýyp kişiden başga hiç zadyň pikirini edip bilmedim. Onuň haýsy otagda ýerleşenligini anyklap, duşuşyk belleşdim, gabatlaşanymyzda ol maňa öz başyndan geçiren wakasyny gürrüň berdi:

«1929-njy ýyldy. Noýbalarymyň pazylyny galdyrmak üçin söýget edere ýarar ýaly, uzyn şahalary kesip getirmäge tokaýa gitdim. Syryk ýaly uzyn-uzyn şahalary maşynymyň nowasyna ýükledim-de, öýe gaýtdym. Howply öwrümde ýaňky syryklaryň biri nowadan syrylyp gaýtdy-da, ruluň içinden geçip, ony aýlanmaz ýaly etdi goýaýdy. «Fordum» şol bady bilen ýoluň ýakasyndaky germewi böwsüp geçip, daragta uruldy. Oňurgam döwüldi, aýaklarym hem şonda şel açdy.

Şonda men ýigrimi dört ýaşymdadym. Şondan bäri ýeke gezegem aýagymy ýere basyp göremok».

 (Dowamy indiki sanymyzda).

Terjime eden:

Orazmyrat MYRADOW.

(Başlangyjy gazetimiziň geçen sanlarynda).

«Ýer ala — ýurt ala» diýlen ýörgünli sözi eşidensiňiz. Türkmeniň Garagum sährasy Gyzylgum çölünden, Köpetdagy Köýtendagdan, Amyderýasy Murgap­dan, Bathyz belentlikleri Üstýurt gyryndan, Kelif köli Sarygamyş kölünden tapawutly. Hersiniň öz täsinligi, diňe öz daş-töweregine muwapyk aýratynlygy, özboluşly owadanlygy bar.

Gündogarda birwagtlardan bäri, ýaşalan ýaşy ömür bilen däl-de, geçilen menziller, görlen uluslar, ýurtlar, duşulan adamlar, şolardan galan täsirler bilen ölçelendigi hakda gürrüňem bar. Bu heňe gelmänem duranok. «Ilki gördüm, soňra bildim diý» diýlen sözem bar ahyry!

Öz iliň, öz ýurduň, jandan ileri görülýän Watanyň hakda bilmek, oňaryp bolsa şonuň täsin künjeklerine seýli-seýran etmek hem-ä gyzykly, hemem parz. Ilimizde görülmedik, barylmadyk, özem zyýarat derejesinde hatyralanmaly ýerler juda kän. Öz topragyň mukaddesligini duýmakdan aňrybaş bagt bolup bilermi eýsem?

Ýurdumyzyň iň demirgazygynda Sarygamyş köli bar. Ol tutuş ýurdumyzda iň uly çöketlikleriň biri. Taryhyň saralan sahypalary, heňňamlaryň sedasy Amyderýanyň suwuny guýýan mahallary bu ýerleriň jennet bilen bäsleşen mekan bolandygyndan habar berýär. Şu töwereklere düşseňiz, kän ýaşan adamlaryň agzyndan: «Bir wagtlar Bötendag ýakalaryndan üçege münen pişik ýere düşmän, Hywa ýetibilýän eken» diýen del sözi eşidersiňiz. Diýmek, jaýlar aýdylyşy ýaly, şeýle gür, dege-dege gurlupdyr, ilat juda kän bolupdyr. Ine, ýol söküp otursaň, Sarygamşa ýetäýmänkäň, Üstýurt gyrlaryny ýanbaşlap oturan Ybrahym Edhem öwlüýäsine barýarsyň. Bu mukaddes ýeriň gyşyn-ýazyn zyýaratçylary ýetik. Ýöne Sarygamyş ýaýlasynyň özi giden bir taryh, açylmadyk syr bolup ýatyr. Onuň goýnundaky galalary, köne harabaçylyklary sanap çykmagam mümkin däl. Göçülen ýurduň yzlary ahmyr alamatyna meňzäp, oýmur-oýmur bolup galypdyr.

Terjimeçi hem gündogarşynas Juma Ataýew bilen mundan kyrk ýyl ozalrak bir kitaby terjime edipdik. Ol 1898-nji ýylda Sankt-Peterburgda çap edilen «1873-nji ýylyň Hywa ýörişi» («Oписaние Хивинскoгo пoхoдa 1873 гoдa») atly kitap. Patyşa goşunlarynyň polkownigi F.I.Lobysewiç tarapyndan düzülip, kitap görnüşine getirilen bu ýazgylar türkmen halkynyň gaty uzak bolmadyk geçmişindäki pajygaly günleri, oňa sebäp bolan syýasy, ykdysady, strategik çözgütleri bassyr-ýussursyz açyp görkezýän hakykaty sahypalaryna siňdiripdir. Ilkinji gezek türkmen dilinde «Garagum» žurnalynda çap edilen bu kitap gysgaldylyp, diňe öz halkymyzyň ykbaly, türkmen topragy bilen bagly ýerlerine ýüzlenilip terjime edilipdi.

Şol kitapda Üstýurt etekleri, Sarygamyş ýakalary hakda diýseň gyzykly maglumatlar agzalýardy. Dogry, ýer-ýurt atlary ýoýlup alnypdy, ýöne süňňünde şol diýýän manyň ýatyrdy. «Üstýurduň bärsindäki Urgu burun diýlen burnuň golaýynda ýerleşen Gara Gumbet diýlen ýer», «Gara Gumbede ýetmäge dört werst galanda Ýangusuw guýusy bar», «Tüni derýanyň hanasynyň kenary bilen ýöredik», «Aýböwre golaýladyk. Aýböwür aýlag eken. Ol ýerden Akkol diýen ýere baryp düşledik», «Gerkasly üç gün ýöräp, Gara agaç çaýyna baryp ýetýär», «Akgala diýen ýerde goşun goş ýazdyrdy»...

Nädürsräk ýazylanam bolsa (kagyza geçirýän özge millet, başga dilli bolsa bu bolaýýan ýagdaý), şeýle ýer-ýurtlar Sarygamyşda, onuň golaýlarynda bar.

Tüniderýa bir wagtlar Sarygamşa guýupdyr. Muňa şaýatlyk edýän taryhy maglumatlaram, ýazgylaram, rowaýatdyr tymsallaram ýeterlik. Nalajyň gyryny etekläp akypdyr. Tärimgaýa, Zeňňibaba, Goýungyrlan, Gaňňa, Eşegaňňyran gyrlary, Gulantakyr, Akböwet ýaýlasy... bularyň ählisiniň ady ýaşaýyş-durmuş bilen üzülmez baglanyşygy aýdyp dur.

Ynha, Adak galasyna baryp gör! Ol Uzboýuň Sarygamyşdan çykýan ýerinde köne haraba öwrülip, «Gadymydan galan ýadygärlik men» diýip, sözsüz söýleýän ýaly, seleňläp otyr. Ol Hywa — Köneürgenç — Aýrabat — Gürgen ýolunyň gatnawyny üpjün edýän gala bolan. Bu ýol bolsa şo-ol gadymy Ýüpek ýolundan bölünip uzaýan şahalaryň biri.

Sarygamşyň ýokary akymynyň ugrunda bolsa Atabaýşor, Giçgeldi, Taýakan, Akýaýla, Bada ýaly takyr-şorlar ýaýylyp gidýär.

Şol golaýlarda Küýzeligyr (onuň Ýetimgyr diýlen ady hem bar) galasy, Galalygyr bar. Olar Şasenemiň galasyna golaý. «Meger, rowaýatlara siňen wakalar çyn bolsa gerek» diýdirýän duýgyny beýnide şineletjek bolsaň, bu galalara seýran edip görmeli.

Sarygamşyň gündogar çetinde Tüýnükli, günorta-günbatar çetinde bolsa Tünekli diýilýän jar-çöketlikler bar.

«Naýzahal depesi Şasenem galasyndan 22 çakyrym (1 çakyrym — 1,07 km) kyblada, Amyderýanyň Sarygamşa guýan Lowzan gollarynyň (olar bolsa 3 sany) iň çep hanasynyň ugrunda. Abadan kempiriň köşgi bolsa, Şasenem galasyndan maşrykda — gündogarda 5 çakyrymlykda, goluň içinde — çöketlikde 10 gez (metr) belentlikde sadranç ýaly bolup durardy» diýip, köne adamlar aýdýarlar. Emma 1969 — 1972-nji ýyllarda Malýap kanaly gazylanda, suw raýşy böwsüp, köne köşk weýran bolan.

Tüniderýanyň ýene bir adynyň «Zalym derýa» bolandygyny köne kitaplary, gadymy golýazmalary okasaňyz, dessanlary diňleseňiz bilersiňiz. «Şasenem-Garyp» dessanynda bardyr-a:

— Zalym derýa, senden Garyp ötdümi? –

diýen setir. Köne adamlar beýle diýilmesiniň sebäbini onuň towlanyp akany üçin diýip düşündirýärler.

Sarygamşa soňky gezek baranymda, şu ýerdäki Bötendag ýaýlasynda mugallym bolup işleýän şahyr Täçdurdy Kerimow: «Ýör, halypa, saňa Sarygamyşda gurlan bendi görkezeýin» diýdi. Çuň hananyň çala daralýan ýerinde gurlan desganyň sudury häzirem mese-mälim bolup dur. Gündogardan şaglap gaýdýan Amyderýanyň günbatara hana eden ugry henizem durkuny bozmandyr. Diňe kert kenarly jaryň kä ýeri ýylgyndyr çerkez, ojardyr gandym... tokaýlygyna öwrülipdir diýäýmeseň.

— Sarygamşa gidýän şu hananyň ugrunda bent gurlansoň, bu ýer hasylly, bakjaly mekana öwrülipdir. Köneden, garrylardan galan gürrüňe görä, şol döwürler bu mekan ok ursaň, geçmez diýilýän baglyk-bossanlyk bolan. Obanyň Bent ady şondan galan – diýip, Täçdurdy Gün batar uçurlary gaýra-günbatardan oba tarap inen düýe sürülerine söýünçli bakdy. Bent obasynyň düýe çalyny içip, agaranyny dadyp gör! Tagamy üp-üýtgeşik geläýer. Onuň sebäbem bu ýerler gyrlaç düzlük bolansoň, bitýän ýowşanydyr köwreýigi, selnidir selmesi, garaz, ähli ot-çöpi özge ýeriňkiden tapawutly...

Munuň şeýledigi welin, çyn eken. Men Çaşgyn ýeňselerinde-de, Derwezäniň gapdalynda-da, Jebel ýakasynda-da... agaran iýip, düýe çalyny içip görüpdim. Çeşmelerine bereket, olaram «Tagamy agzyňdan gitmez» diýilýänidi. Emma Bötendagda bitýän gaty çöpleri çeýnän düýeleriň çaly, dogrudanam, üýtgeşik. Ýene bir haýran galan zadymam ýatlaýyn. Sarygamşyň ýeňsesi Üstýurt gyrlaryna direýär. Çopan-çoluklaryň aýtmagyna görä, gyryň üstünde iňňän ir döwrüň guýularam bar. Gyryň üstünde gazylan guýularyň suwy aşakda gumda gazylan guýularyňkydan ýogynrak gelýär. Ýöne düýä, goýun-geçä bolýar. Gyryň ýene bir üýtgeşikligi, martyň ortasynda güpüläp gar düşýär-de, apreliň başyna çenli gözüni jüýjerdip ýatyberýärem. Gyrda sakyrtga ýok, goýna gurt düşenok. Haýran galdyrýan ýene bir täsinligi eger gumuň gurtlan goýun malyna gyryň guýusynyň suwundan ýeke gezek içirseň, ähli gurdy dökülýär. Soň men kitaplary agtaryp, maglumatlary dörüp, şeýle ýazgylaryň üstünden bardym. Baryp-ha, 1843-nji ýylda däli Jeýhunyň suwy joşup, Derýalygy doldurypdyr. Derýalyk — bu Horezmiň töwereginiň Alla tarapyn gazylan tebigy akaba ugry. Derýalyga sygmanam, derýa suwy şol joşy-bady bilen Sarygamşa baryp ýetipdir.

Ine, Sarygamyş ýaýlasy şol ýaňky ýatlan döwrümiz bol suwdan şeýle bir ganypdyr weli, topraga düşen bir tohum iki bolup gögeripdir.

(Dowamy indiki sanymyzda).

Gurbannazar Orazgulyýew,

«Biznes reklama». 

(Başlangyjy gazetimiziň geçen sanlarynda).

Deýl KARNEGI

Özüň bolup galmagyň hökmanylygy barada şeýle ynamly aýtmagymyň sebäbi bu temanyň maňa dahylly tarapynyň köplügi bilen bagly. Muny men özümiň hossasy ýetik bolan tejribämde görmeli bolupdym, bu tejribe maňa arzan düşmändi. Nähili boldy diýseňizläň. Ilkinji gezek Nýu-Ýorka gelenimde Missuride ýerleşýän fermamyzdaky mekgejöwenli meýdandan başga durmuşda gören zadym ýokdy. Şeýle-de bolsa, ýaşdym, dogumlydym, onsoň Amerikanyň drama sungaty akademiýasyna arza berdim. Aktýor bolmagy arzuw edýärdim. Bu babatda meniň özümçe bir genial pikirim bardy, ol üstünlige sary bolan ýolumy mazaly gysgaltmalydy. Meniň pikirimçe, ol juda ýönekeýdi hem netijelidi, özgeleriň muňa akylynyň çatmaýşyna geň galýardym. Ine, meniň oýlap tapan zadym: häzirki zamanyň iň meşhur aktýorlarynyň — Jon Drýunyň, Uolter Hemdeniň we Otis Skinneriň görkezýän oýunlarynyň tehniki usullaryny ilik-düwme öwrenmeli, soňra bolsa olaryň iň gowy taraplaryny özleşdirip, oýun oýnamagyň entek görülmedik derejedäki iň kämil usulyny ezberlemeli. Akmaklyk! Bimanylyk! Meniň kütek kelläme hakykatyň yşygy çaýylýança ömrümiň birnäçe ýylyny ýitirdim — men özüm bolup galmalydym, çünki adamyň özge birine öwrülmegi mümkin zat däl.

Bu ýakymsyz ýagdaý maňa köp zat babatda sapak bolmalydy. Emma bolmady. Kim mundan sapak alan bolsa-da, men welin oňarmadym. Öte akmak bolupdyryn. Şonda ykbal maňa sapak edinmek üçin ýene-de bir puryja berdi. Birnäçe ýyl soň men kitap ýazmaga başladym, bu biznesmenler üçin oratorlyk sungatyndan gollanma bolup, bu ugurda adam oglunyň ýazyp biljek gollanma kitaplarynyň iň gowusy bolmalydy. Bu kitap babatda-da teatr akademiýasyna girişimdäki ýaly pyrryldakly usuldan peýdalanmagyň kül-külüne düşdüm. Men şu temada ýazan dürli awtorlaryň ideýalaryny karzyna alyp, bir kitaba jemlemekçidim. Şeýlelikde, meniňki kemsiz-köstsüz, aňrybaş derejedäki gollanma bolmalydy. Oratorlyk sungatyna degişli kitap baryny toplap, olaryň mazmunyny öz golýazmama ýerleşdirjek bolup bir ýyllap başymy galdyrman işledim. Ahyrsoňy ýene samsyklyk edendigime düşündim. Öz eserime öwürjek bolan zadym — özgeleriň ideýalaryndan emele gelen bulamak şeýle bir ýürekgysgynç hem jansyz haldady welin, biznesmenleriň ýeke biriniňem onuň on sahypasyny okamaga-da takady ýetjek däldi. Şonuň üçin men ökünip, gynanyp oturmazdan, ençeme aýa çeken zähmetimiň miwesini zibil atylýan sebede taşladym-da, baryny ýaňadan başladym. Bu gezek men şeýle akyla gulluk etdim: «Sen ähli gowşak taraplaryňa, kemçilikleriňe garamazdan, Deýl Karnegi bolup galmalysyň. Näçe jan etseňem, sen özge biri bolup bilmersiň». Men ýeke özüm ençeme awtoryň ornuny tutmak pikirimden ýüz öwürdim-de, ýeňimi çermäp, ilkinji nobatda, etmeli işime girişdim — orator hem oratorlyk sungaty boýunça mugallym hökmünde tejribäme daýanyp, oratorlyk sungaty barada kitap ýazmaga girişdim. Öz wagtynda ser Uolter Reliniň özleşdiren sapagyny ahyrsoňy menem özleşdirdim (Men şa zenanyň aýagyny hapalaman geçip bilmegi üçin, plaşyny palçygyň üstünä düşän Uolter Reli hakda däl-de, 1904-nji ýylda Oksfordda sapak beren iňlis edebiýatynyň professory barada aýdýaryn). Ine, onuň aýdan sözi: «Men Şekspiriň eserleri bilen bir hatarda goýup boljak kitaby ýazyp bilmerin. Ýöne öz kitabymy welin ýazyp bilerin».

Özüňiz boluň. Irwing Berliniň bir ýola merhum Jorj Gerşwine beren pendine eýeriň. Bu iki sany beýik ynsan tanşanlarynda, Berlin ýaş zehin Gerşwine ýokary baha beripdir. Onuň özi eýýäm meşhur kompozitor eken, Gerşwin bolsa şol wagtlar Tin-Pen-Elli atly çet gyradaky şäherçede ýaşap, hepdede otuz bäş dollar gazanyp, zoraýakdan güzeranyny aýlaýar eken. Garaz, Berlin Gerşwine özüniň saz kätibi bolmak wezipesini hödürläpdir we üç esse köp hak tölejekligini aýdypdyr. Şol bir wagtda-da şeýle maslahat beripdir: «Ýöne bu işe hergiz göwneýji bolaýmaň. Eger-de teklibimi kabul etseňiz, iň gowy bolan ýagdaýynda, ikinji derejeli Berlin bolarsyňyz. Gowusy, özüňiz bolup galyň, haçandyr bir wagt sizden birinji derejeli Gerşwin çykar».

Gerşwin bu maslahata uýupdyr we bahym öz nesliniň içinde iň bir agramly amerikan kompozitorlarynyň biri bolup ýetişipdir.

Çarli Çaplin, Uill Rojers, Meri Margaret Makbraýd, Jin Otri — bularyň hemmesi hem-de ýene beýleki adamlaryň millionlarçasy öz döwründe şu bölümde size öwretjek bolýan sapagymy özleşdiripdirler. Bu olara ýeňil düşmändir, umuman-a, özüme-de aňsat bolmady.

Çarli Çaplin özüniň irki işlerinde surata düşüp başlan mahaly režissýorlar ondan şol döwürde meşhur bolan bir nemes wäşisiniň oýnaýyş usulyna öýkünmegi talap edipdirler. Çaplin näçe yhlas etse-de, bitiren goşy bolmandyr. Diňe özi bolmak bilen üstünlige ýetipdir. Bob Houp hem şeýleräk halaty başdan geçirmeli bolupdyr. Tä özi bolup ýumoreska žanrynda işläp başlaýança, ol hiç kimiň ünsüni çekmeýän sazly komediýalarda çykyş edip, ömrüniň ençeme ýylyny puja çykarypdyr. Uill Rojers kän ýyllaryň dowamynda wodewillerde köpçülik sahnalaryndaky sözsüz rollar bilen çäklenmeli bolupdyr. Galan ömrünem şeýdip dymyp geçirmeli bolmagy mümkin eken, emma bir gezek ol özündäki täsin wäşilik duýgusynyň üstüni açypdyr, şeýdibem, gysgajyk monologlary bilen şöhrat gazanypdyr.

Meri Margaret Makbraýd ilkinji gezek radioda çykyş edende, bir irland komiki aktrisa öýkünipdir, şeýdibem, şowsuzlyga uçrapdyr. Şonda ol asyl bolşuna dolanmaly — Missuriden gelen sada oba gyzy bolmaly diýen netijä gelýär, şeýdibem, Nýu-Ýork radiosynyň iň meşhur ýyldyzlarynyň hataryna goşulypdyr.

Jin Otri artist bolmagy ýüregine düwüp, ilki bilen, özüniň tehas şiwesinden saplanypdyr, göze gelüwli işewür kostýum geýip, hemme ýerde özüni nýu-ýorkly hökmünde görkezmäge başlapdyr. Beýle etmek bilen, ol diňe adamlaryň öz ýeňsesinden gülmegine sebäp bolupdyr. Emma ýaňadan eline banjo (kirişli saz guraly) alyp, ýene kowboý aýdymlaryny aýtmaga başlamak bilen, özüni diňe kinoda däl, eýsem, radioda hem iň meşhur kowboýa öwürjek karýerasynyň başyny başlapdyr.

Biziň her birimiz bu dünýä nähilidir bir täzelik getirýäris. Siz muňa begenmelisiňiz. Tebigat tarapyndan berlen zehini, mümkingadar, doly derejede peýdalanmaga çalşyň. Ýakyndan synlap görseň, beýik sungat eserleriniň hemmesi awtobiografik eserleridir. Siz diňe özüňiz hakda aýdym aýdyp bilersiňiz. Siz diňe özüňiziň müň bir röwüşli keşbiňizi şekillendirip bilersiňiz. Siz diňe nesil yzarlaýjylygyň, daşky gurşawyň we şahsy tejribäňiziň özüňizden ýaradan kişisi bolup bilersiňiz. Her näme bolanda-da, siz özüňiziň kiçijek bagyňyza idi-yssywat etmelisiňiz. Her näme bolanda-da, ullakan durmuş orkestrinde öz kiçijek guralyňyzda saz çalmalysyňyz.

«Özüňe ynamlylyk barada» atly meşhur essesinde Emerson şeýle diýýär: «Her bir adamyň ruhy ösüşinde şeýle bir döwür bolýar: ol göripligiň nadanlykdygy, öýkünjeňligiň öz janyňa kast etmekdigi barada, şeýle-de, islese-islemese, özüni ýokarky güýçler tarapyndan ýörite ýaradylan barlyk hökmünde kabul etmelidigi baradaky ynanja gelýär. Hut şol pursatda-da adam bu älemde nygmatlar näçe bolelin bolsa-da, özüni tutuş düýrmegi bilen ygtyýaryna berlen mellege ideg etmäge bagyşlamasa, ykbalyň peşgeş beren bu mellek ýerinde ýekeje dänejigiň-de kemala gelmejekdigine akyl ýetirip başlaýar. Biziň her birimizde öz tebigaty boýunça täsin güýçler gizlengi ýatyr, olaryň nähili güýçdügini we nirä gönükdirilmelidigini diňe özümiz kesgitläp bileris. Emma özümizi synap görmezden, munuň nämedigini hiç haçan bilmeris».

Ynha, bu babatda Emerson-a şeýle diýipdir. Ine-de, şol pikiri merhum şahyr Duglas Mellonyň aňladyşy:

Sosna bolmak başartmasa depede,

Ot bol, köküň urup, mäkäm beke sen.

Ýaprak bol — iň gowy ýaprajyk otda,

Goý, saňa buýsansyn otlaram hatda.

Eger bekre bolmak nesip etmese,

Gam çekme! Ýok munuň aýby — ýetmezi.

Çapak bol, iň gowy çapak balyk bol,

Goý, derýa buýsansyn, janly barlyk bol.

Kime-hä baştutan bolmak ýazlandyr,

Kimler gara çorba bişi:r gazanda.

Ähli ýerde iş bar, seň üçin bary,

Saýla ondan öz göwnüňe ýaranyn.

Köçe bolmadyňmy, ýoda bol dagda,

Aý dälmiň, ýyldyz bol, tümlükde dog-da.

Adamlaň buýsanjy bir asylzada,

Iň gowy özüň bol, özüň bol, adam!

Şunlukda, sizi ynjalyksyzlykdan we tolgunmadan halas etjek akyl ülňüsini edinmek üçin ýatda saklamaly

Bäşinji kada:

Özgelere öýkünmek bolmaz.

Özüňizi tapyň we özüňiz

bolup galyň.

(Dowamy indiki sanymyzda).

Terjime eden:

Orazmyrat MYRADOW.