ALP ARSLAN — Beýik Seljuk türkmen imperiýasynyň soltany (hökümdarlyk ýyllary 1064–1072 ý.). Ol 1029-njy ýylyň 20-nji ýanwarynda Çagry begiň maşgalasynda dünýä inipdir. Çagry beg geljekde dünýä taryhynyň sahypasyna baky girjek ogluna «beýik gahryman arslan» manysyny berýän ady dakypdyr.

Alp Arslan çagalygynda Oguz handan gelýän atalyk mekdebini geçipdir. Taryhçy Ibn Esiriň maglumatlaryna görä, Balhdan Dawut Çagry begiň köşgüne gelen Abu Aly Hasan ibn aly at-Tusy şazada Alp Arslana atabeg bellenipdir (Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI–XII вв. – М., 1991. – С.100-101), şeýlelikde, ýaşajyk şazada atabegiň taýýarlamagynda harby tär-tilsimleri ele alypdyr. Ol ýaşlygyndan başlap gaýduwsyz häsiýeti we söweşjeňlik ukyby bilen tapawutlanypdyr. Gahryman Arkadagymyzyň «Ömrümiň manysynyň dowamaty» atly kitabynda nygtalyşy ýaly, «Akyldar ata-babalarymyz kimde nähili ukyp-zehin bar bolsa, olary ugrukdyryp, türgenleşdirip, kämilleşdirip durar ekeni. Soňra bolsa olara beýik wezipeleri ynanypdyrlar. Adamlaryň ukyp-zehinlerini dogry ýola gönükdirmek bilen, uly utuşlar, ýeňişler, netijeler gazanylýar. Ogly Alp Arslanyň harby sungatdaky başarnyklaryny göreninden soňra, kakasy ony taktika saýlamak, meýilleşdirmek, söweş tilsimlerini saýlamak işlerine ugrukdyrýar. Netijede, soltan Alp Arslan birnäçe sebitleri eýeleýär we taryha şan bolan uly ýeňişlerini gazanýar» (Gurbanguly Berdimuhamedow. Ömrümiň manysynyň dowamaty. – A.: TDNG, 2023. – 245 s.).

Ýokarda aýdylanlaryň hakykatdygyna Alp Arslanyň şazadalyk döwründen alnan ençeme mysallar şaýatlyk edýär. Ol ýaşlygynda kakasy Çagry begiň ýanynda, şeýle hem özbaşdak birnäçe harby ýörişlere gatnaşypdyr. 1043-1044-nji ýyllarda seljuklardan Balh we Toharystan etraplaryny bölüp aýyrmak isleýän Gaznalylaryň garşysyna ilkinji özbaşdak harby ýörişini gurapdyr. Ol 14-15 ýaşlaryndaky ýaş şazadanyň ilkinji hem-de üstünlik gazanan özbaşdak ýörişi bolupdyr. Geljekki mirasdüşer hökmünde Alp Arslan kakasynyň synagyndan geçipdir. Ýaş şazada Çagry begiň Termez şäherine ýörişinde hem onuň ýanynda bolupdyr. Oglunyň harby ukyplaryna, serkerdelik başarjaňlygyna, döwlet işlerinden oňat baş çykarmaga ukyplydygyna mazaly göz ýetiren Çagry beg Alp Arslany 1058-nji ýylda Beýik Seljuk türkmen şadöwletiniň gündogaryndaky möhüm etraplara — Balh, Toharystan, Termez, Kobadiýan, Wahş we Walwalij etraplaryna häkimlige belläpdir (Piyadeoğlu Cihan. Selçukluların Kuruluş Hikâyesi. Çağrı Bey, Timaş yay., – İstanbul. 2014. – 110 s.). Şol wagt Alp Arslan 29 ýaşynda eken.

Alp Arslan kakasy Çagry beg aradan çykansoň (1060 ý. mart aýy), üç ýyllap oňa tabyn ýagdaýda seljuk türkmenleriniň Horasandaky döwletiniň hökümdary bolupdyr. Döwletiň gündogar çäkleriniň asudalygyny üpjün etmekde Alp Arslan uly hyzmatlary bitiripdir (Köymen M.A. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. III cilt. Alp Arslan ve zamanı. 4 baskı. – Ankara, 2001, 5 s.). Şol wagt ol 30 ýaşyndaky ýüňi ýeten goç ýigit bolupdyr. Togrul begiň perzendi bolmandyr. Şonuň üçinem tagta onuň agasy Çagry begiň ogly Alp Arslan geçipdir.

1064-nji ýylyň 27-nji aprelinde Alp Arslan Reý şäherinde uly dabara bilen şadöwletiň tagtyna çykarylypdyr. Şol wagt ol 35 ýaşyndaeken. Soltan Alp Arslanyň tagta çykmagy bilen, döwletiň gündogar we günbatar bölekleri bir hökümdaryň adalatly edarasy astyna giripdir. Beýik Seljuk türkmen döwleti öň iki bölekden ybarat bolan bolsa, Alp Arslanyň tagta geçmegi bilen, ol bitewi bir imperiýa ýagdaýyna gelipdir (Köymen M.A. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. III cilt. Alp Arslan ve zamanı. 4 baskı. – Ankara, 2001, 13 s.). Seljuk türkmenleriniň taryhyndan meşhur türk alymy M.A.Köýmeniň ýazmagyna görä, Alp Arslanyň tagta çykmagy Beýik Seljuk imperiýasynyň ösüşinde, kämilleşmeginde esasy tapgyrdyr. Imperiýanyň birligi onuň tagta çykmagyndan başlap gazanylypdyr (Köymen M.A. Selçuklu Devri Türk Tarihi.– Ankara, 1998, 100 s.).

Beýik soltan Alp Arslan tagta geçen badyna döwletiň içinde tertip-düzgüni berkitmäge hem-de onuň çäklerini giňeltmäge üns beripdir. 1067-nji, 1069-njy ýyllarda dogany – seljuk türkmenleriniň Kermandaky döwletiniň hökümdary Gara Arslan Gurduň merkezi häkimiýeti gowşatmaga gönükdirilen gozgalaňlaryny basyp ýatyrypdyr (Köymen M.A. Selçuklu Devri Türk Tarihi.– Ankara, 1998, 67 s.).

Alp Arslan Bagdat halyflygy bilen oňat gatnaşyklary alyp barypdyr. Onuň şahsyýetinde tutuş yslam dünýäsiniň halasgärini gören Bagdat halyfy 1064-nji ýylyň 9-njy aprelinde Alp Arslanyň adyna hutba okadyp, onuň soltanlygyny tassyk edipdir. Halyf resmi dabara geçirmek bilen, dünýewi häkimiýeti Alp Arslana bagyşlaýandygyny yglan edip, ony tassyklaýan haty soltana ýollapdyr (Kayhan H. Selçuklular–Abbası Halifeliği İlişkileri. // Türkler. – Ankara, 2002, 4 cilt, 671 s.). Alp Arslana Adudaddöwle (döwletiň bilegi, berdaşly goly), Abu Şuja (mertligiň atasy), Şahynşahul-agzam (beýik şalar-şasy), Melikul-Arap wel-Ajem, Seýýidi Mülükül-Ulem (Arabyň-Ajamyň patyşasy), Ziýauddin (diniň röwşenligi), Gyýasul-Muslimin (musulmanlaryň arkadagy, howandary), Melikul-Yslam (yslamyň patyşasy), Zahyrul-Ymam (aýdyň, görnetin ymam), Keşful-enam (adamzadyň gaýgysyny açyjy), Täjumille-til-bahire (milletiň lowurdaýan täji), Sultanu Diýarul-Muslimin we Burhanu emirul-möminin (musulman diýarlarynyň soltany we möminleriň emiriniň aýdyň delili) lakamlaryny we ünwanlaryny beripdir. 1064-nji ýylyň 11-nji maýynda zamananyň musulmanlarynyň halyfy bütin yslama uýýan ülkelerdäki metjitlerde soltan Alp Arslanyň adyna hutba okadylmagyny emr edipdir. Onuň adyna pullar zikgelenip, soltanlyk alamatlaryny göterýän eşiklerdir beýleki zatlar döredilipdir (Merçil E. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi // Genel Türk tarihi. – Ankara, 2002, 3 cilt, – 119 s.; Köymen M.A. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. III cilt. Alp Arslan ve zamanı. 4 baskı. – Ankara, 2001, 12 s.).

Alp Arslan elmydama ähli hutbalarda öz adyndan öňürti abbasy halyfynyň adyny okadypdyr. Ol halyf bilen ýüzbe-ýüz görüşmedigem bolsa, elmydama oňa uly hormat goýupdyr. Seljuk soltany halyfy duşmany bolan fatymilere garşy göreşde goldapdyr. Muny onuň Malazgirt söweşiniň öň ýanynda Siriýa–Müsür ýörişine çykmak bilen, sünnüligi goramagam güwä geçýär. Abbasy halyfy Anynyň zabt edilmegi, Malazgirt ýeňşi ýaly möhüm wakalaryň öňüsyrasynda seljuklaryň üstünlik gazanmagy üçin tutuş yslam dünýäsine çagyryş bilen ýüzlenipdir. Bu möhüm ýeňişleri halyf dabaraly ýagdaýda belläpdir (Adalıoğlu H. İlk Selçuklu-Abbası İlişkileri. // Türkler. – Ankara, 2002, 4 cilt, – 662 s.). Malazgirt ýeňşinden soň yslam dünýäsiniň ruhy merkezi Bagdatda we beýleki uly şäherlerde uly dabaralaryň geçirilmegi bu üstünligiň yslam dünýäsi tarapyndan nähili garşylanandygyny görkezýär (Köymen M.A. Selçuklu Devri Türk Tarihi. – Ankara, 1998, – 269 s.).

Alp Arslanyň döwründe Halapda, Mekgede, Medinede öň fatymileriň adyna okalan hutba abbasylaryň adyna okalyp başlapdyr (Çelik A. Fatımı–Selcuklu Münasebetleri // Türkler. – Ankara, 2002, 4 cilt, 748-749 s.). Alp Arslan Malazgirt söweşiniň öň ýanynda Siriýanyň demirgazygynda fatymileriň adyna okalýan hutbany abbasylaryň adyna okatmagy başarypdyr.

Seljuk-halyflyk gatnaşyklary Alp Arslanyň döwründe nika baglary bilen has-da berkidilipdir (Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI–XII вв. – М., 1991, – С.83, 246; Садр ад-Дин ‘Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа (Зубдат ат-таварих фи ахбар ал-умара’ ва-л-мулук ас-селджукиййа). Изд.текста, введ., перев., примеч. З.М.Буниятова. – М., 1980. – С.12). Alp Arslan Bagdat halyflygy bilen Togrul begiň döwründe başlanan garyndaşlyk gatnaşygyny dowam etdiripdir – gyzyny halyfyň mirasdüşeri Muktedi Biemrillaha durmuşa çykarypdyr (Adalıoğlu H. İlk Selçuklu-Abbası İlişkileri. // Türkler. – Ankara, 2002, 4 cilt, – 662 s.). Halyf al-Muktadi Alp Arslanyň gyzy Seferiýýe hatyna we Mälik şanyň gyzyna öýlenipdir. Seljuklar bolsa, öz gezeginde, Abbasy halyfynyň gyzyny alyp, musulman dünýäsiniň gözüniň öňünde özleriniň dünýewi häkimligini hem-de türkleriň eýelän ýerlerine hukugyny kanuny berkitmäge çalşypdyrlar (Рауф А. Гусейн-заде. Кавказ и сельджуки. – Баку, «Кавказ», 2010. – C.230).

Alp Arslanyň döwründe türkmenleriň fatymileriň tabynlygynda bolan Palestina aralaşmagy başlanypdyr. Remläni we onuň töweregini eýelän türkmenler Kurly begiň baştutanlygynda Palestinada türkmen begligini esaslandyrypdyrlar (Kayhan H. Selçuklular–Fatımı Halifeliği İlişkileri // Türkler. – Ankara, 2002, 4 cilt, – 755-756 s.). 1070-nji ýylda gurlan bu beglik Beýik Seljuk döwletine tabyndy. 1071-nji ýylda Kurly beg aradan çykansoň, ýerine Atsyz beg geçipdir. Türk alymy A.Sewim Atsyz begiň seljuklaryň gelip çykan kynyk boýundandygyny kesgitleýär. Şeýlelikde, Siriýada we Palestinada fatymileriň hökümdarlygynyň soňuna çykylýar. Seljuklar 1074-nji ýylda Akkany öz tabynlygyna alýarlar (Sevim A. Suriye Selçuklu Melikliği // Genel Türk tarihi. – Ankara, 2002, 3 cilt, – 171 s.).

(Dowamy gazetimiziň indiki sanynda).

Jumamyrat GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Daşary işler

ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynyň rektory,

taryh ylymlarynyň kandidaty.

Eşidensiňizem, görensiňizem, «Bazardan bal akýar» diýilýän mahalda, gök-bakjanyň leýs ýetişen döwri «Gyzylarbadyň gawuny», şonuň gapdalyna goşulybam, «Oýtakda biten gawun» diýilýänini. Ýogsamam Aşgabat — Türkmenbaşy awtomobil ýoluna nesibäňiz çekse, Bamydan ötüp, Zaw obasynyň çägine girseňiz, tä Berekede çenli aralykda gawun-garpyz harman bolup durandyr. Hemmesem Gyzylarbatda biten, oýtakda bişen gawun-garpyz, kädi, käşirdir...

Bitýän atyzyna baryp göräýseň! Daýhan azabynyň bereketbaşy hasaplanýan toprak bilen birleşende, atyz dolduryp ýatan gawun, garpyz, kädi, kelem, käşir, sogan, sarymsak, pomidor, bulgar burçunyň... ýetişişini görüp, göwün guşuň ganatlanyberýär. Etrap boýunça ýeralmanyň 1395 gektar, s o g a n y ň 950 gektar, pomidoryň 350 gektar, hyýaryň 30 gektar, käşiriň 290 gektar, kelemiň 130 gektar, garaz, bakja ekinleriniň jemi 2120 gektarda ýetişdirilýändigi daýhan aladasynyň tutumynyň nähili gerimlidiginden habar berýär. Munuň üstüne noýbanyň hem 50 gektara, gawun-garpyzyň, kädiniň hem 300 gektardan gowrak ýere ekilendigini goşsaň, harmanyň nähili beýik bolmalydygy düşnükli bolýar duruberýär.

Tüýs «Tüweleme!» diýdirýän buşluk bolsa, Gyzylarbat etrabynyň diňe bir Balkan welaýatynda däl, eýsem, tutuş ýurdumyz boýunça 2024-nji ýylda bugdaý tabşyrmak boýunça döwlet tabşyrygyny ilkinjileriň biri bolup berjaý edendigidir. Şeýlelikde, 25 müň 500 gektar meýdandan ýygnalan guşgursak däne häzir 43 müň tonna golaýlap barýar. Şunda daýhan birleşikler bilen bir hatarda Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesiniň agzalarynyň-da harmana önjeýli goşant goşandyklary diýseň buýsandyryjydyr. Etrapda daýhan hojalyklarynyň 216-sy, kärendeçileriň hem 1300-si bar. Ylaýta-da, «Batly gadam» daýhan hojalygynyň 26 müň tonnadan gowrak ak bugdaýy harmana getirendigi hususyýetçilerdir mülkdarlaryň topraga hyzmat etmegiň nusgalyk mekdebini döredibilýändiginden habar berýär.

Biziň bilen gelip salamlaşan uzynakdan inçesagt ýigidiň ýüzi tanyş göründi.

— Hormatly Prezidentimiz mundan sanly gün ozal Balkan welaýatyna iş saparyny amala aşyryp, biziň etrabymyzyň «Arkaç»

daýhan birleşiginiň çägine gelipdi. Şonda «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynyň galla oragyna pata berende, biziň bilen gürrüňdeş bolup, kärendeçi daýhanlaryň hal-ahwallary bilen gyzyklanypdy. Şondan ruhlanyp eken 64 gektar ýerimiziň aglaba böleginde orum işlerini geçirdik. Şu duran 8 gektarlyk ýeriňizde görýänsiňiz, «CLASS» hem-de «John Deere» kombaýnlary haýdap ýör, nesip bolsa, oragy şu gün agşama çenli tamamlarys. Her gektardan ýygnalýan bugdaý bolsa 45 sentneri tegeleýär. Yzyna aralyk ekinlerden käşir, kelem ekmek aladamyz bar. Güýzde olary hem ýygnap, yzyna ýene bugdaý ekeris – diýip, Annaguly Annagulyýew buýsanja gaplanyp gürleýär.

Gök-bakja ýetişdirýänleriňem aglaba bölegi hususyýetçilerdir ýere kärende esasynda eýelik edýän daýhanlar.

Garagum derýasynyň gaýra etegindäki «Bäş tam» diýilýän meýdanda heniz kombaýn girmedik bugdaýlyk hem, dyza ýetiberen, eýýäm ikinji suwdan gandyrylan gowaçaly kartalar hem, ýorunjalyk hem bar. Ine-de, uly ýabyň tirsek berýän ýerinden çepe öwrülýäň weli, joýa-joýa bolup ýatan pomidorly atyz gözüňi egleýär. Onda-da nähili?! Dört töwereginde Garagumuň guba çägeleri geriş-geriş bolup ýatan meýdanyň göm-gök öwüsýän ýerinde bedre-bedre hasyl ýygnalýar. Çog gyzyl, özem aýaňy dolduryp duran pomidorlaryň ysy burnuňa uranda, agzyň suwaryp gidýär.

— Şu meýdan 5 gektarlyk, martyň ortasynda ekilen pomidorlar ýetişdi, häzir bazarlara hem, «Miwe» döwlet birleşigine hem günde onlarça tonna ugradylýar. «Ýer — bereket» diýleni. Kärende esasynda ekilen meýdanyň her gektaryndan 250 sentner, anyk aýdanda, 25 tonna hasyl ýygnalar tamasy bar. Ýerli sort, özem juda hasylly hemem gözegelüwli, häzir barsaňyz, Gyzylarbadyň bazarynda gök-bakja başga ýerlere seredeniňde arzandyram, bolduram. Gum içinde pomidor, hyýar, bulgar burçy bitýän bolsa, indiki ugrumyz dag etegine. Ol ýerde gerşiň ýüzüne ýaýlyp gidýän sogançylygy, kelemi, käşiri görersiňiz – diýip, etrap häkimliginiň oba hojalyk bölüminiň esasy hünärmeni Guwanç Täçmyradow gysgaça düşündiriş berýär.

Tomsuň jöwzasy dik depä çykyp ugran uçurlary Köpetdagyň gaýra etegindäki baýyrlaç düzlük gum içindäkiden salkynlaç ýaly. Ýöne zähmetiň «gaýnaýşyny» görseň, daýhan aladasyna tükenme ýokdugyna ýene bir öwre magat göz ýetirýäň.

Biz demir ýoldan ep-esli ilerik geçip, soganyň aňyrsyna göz ýetmeýän meýdanynyň gyrasynda saklandyk. Bu ýerler «Goç» daýhan birleşiginiň dag etegindäki ekin meýdanlary. Tomusky meýdan işlerine laýykat geýnen daýhan Şamyrat Soltanow eken. Orta boýluraga-da, kakçekge, çakgan hereketli adam bili bekänden bäri, has anygy, 20 ýyldan gowrak daýhançylyk edýändigini, ekiniň haýsy bolanda-da gypynç etmän ýapyşybilýändigini, ýöne aglaba gök-bakjanyň tohumyny topraga taşlasa, «eliniň geliberýändigini» alçaklyk bilen agzady.

— Şu meýdanlar dag ýapgydynda. Ýer beýle bolanda, ekin ekmegiňem, bejergi geçirmegiňem öz aýratynlygy bar. Ylaýta-da, baharda gelýän sil suwlaryndan, bol ýagşyň böreň-böreň döredýän akymyndan ekini saklamagyň ebeteýini bilmeli. Munuň üçin gerek bolsa ekiniň daşyndan aýlanýan, şeýdip, sil suwuny, agyr ýagan ýagşy ekine zyýansyz edýän ýap gazmagyňam azabyndan gaçmaly däl...

Şeýle diýip, işine çulumdygy hereketindenem mesaňa bolup duran daýhan eglip, bir düýp sogany goparýar. Çaga ýumrugyndan sähel kiçeňräk sogan ideginiň ýetendigini, ýeriň mesdigini aňladýan ýaly, ýaşyl baldagyny ýalpyldadyp, kökleriniň uzynlygyny bolsa seçelenip durşundan aňdyryp, gözüňi egleýär.

— Türkiýeden getirilen tohumdan ekdik. Jemi 45 gektar, serediň, tä daga ýetýänçä ýap-ýaşyl bolup ýatandyr. Edil häzir köwläýmelidr öýdäýmäň. Indi muny nesip bolsa, awgustyň ahyrynda — sentýabryň başynda ýygnarys. Ekilen wagtynam aýdaýyn, fewralyň 15-ine tohum taşladyk. Yrýa bolman gögerdi. Ýogsam şu 15 gektarlyga birinji gezek ekişimiz. Öň beýikli-pesli ýatan ýerdi, düzledik, dökünini ýetirdik, gandyryp suwardyk. Küpürsäp ýatan ýer ekin küýsäp giden ekeni. Sogan, ýeralma boz ýeri, özem toýunsow däl-de, çägesöw topragy halaýar. Sebäbi toprak astynda hasyllaýany üçin ýer ýumşak bolsa, boldumly bitýär. Özem fosfor dökünini, ekişden ozal bolsa oňarsaň, gektara 20-25 tonna mal dersini beribilseň, ekin başyny göge tutuberýär, eýle-beýle zyýankeşlere, mör-möjeklere hem baş bermeýär. Luw ýylyygally geldi. Baharyň ahyryna çenli ekin suw küýsemedi. Ýogsam sogan bilen ýeralma tä ýetişýänçä, joýasynyň yzgarrak bolanyny halaýan ekin. Uly gürlemäýin weli, awgustda gelseňiz, bir düýbi uly maşgalanyň bişirjek dogramasyna ýetjek soganlary görersiňiz, özem bu sort köwlenenden, tä maý aýynda ýetişýän sogana çenli durubilýän sary soganlar. Gektaryndan 30 tonna tama bardyr özem...

Gyzyklanmam dilime geçdi:

— Ýygnalan hasylyň meýdany boş galarmy onsoň?

Şamyradyň gaşlary gerlip gitdi:

— Rysgyny toprakdan gözleýän, berekedi artdyrmagy ýüregine düwen daýhan ýeri hergiz boş goýýan däldir. Bizem yzyna ýene giçki sogan ekeris. Maýyň ahyrynda doly ýetişýän görnüşi. Soň yzyna ekin dolanyşygyny edip, kelem ekseňem, sarymsak ekseňem, käşir ekseňem, idegi ýetse, göwün diýen hasylyň harman boluberer...

Beýleräkde duran orta boýluraga-da, dolmuş göwreli adam Şamyradyň sözüne dyngy bererine mähetdel bize ýüzlendi:

— Hany, ýaňy suwy süýjäp başlan gawunçylyga hem bir degip ötüň! Terne gemrerin diýseňizem, meýliňiz. Gadymy kitaplarda, onsoňam Gahryman Arkadagymyzyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly köp jiltli ylmy-ensiklopedik kitabynda agzalýandyr-a, terne iýmegiň köp dertlere melhemdigi. Muny maňa ekin üstüne kömekleşmäge gelýän agtyklarym gürrüň berip, sahypasyna çenli aýdyp otyrlar.

Allaberen Allaberenowyň mürehedinden ýüz öwürmedik. Şamyradyň sogançylygyndan o diýen bir daş bolmadyk ýerde — günçykarynda, ynha, giden meýdan ýaşyl biýara bolup ýatyr. Ýoluň sag gapdaly zamça, waharman, irbişer, aktorly, gülaby... ýaly gawunlar. Gör-ä, muny! Bir garyş ýeriňem gadyryny biliberýän daýhan çil gyralaryna hem kädi ekipdir. Pah, murtuny göge uzadyp, biýaralaryny barha ýaýradyp barýan ekiniň her düýbünden azyndan 25-30 sany palaw kädini, tegelek kädini, bal kädini aljakdygyny, hersiniňem 5-6 kilogramy, käbiriniň-hä 10 kilogramam tegeläberjekdigini ekiniň tabyny bilýän daýhan gypynçsyz aýdýar.

Ýoluň ol ýakasyndaky joýa gyrasyna barsaň, «Hä-ä, garpyzyň biýarasy aksowult bolýandyr-ow» diýdirýän ekin gujagyny barha ýaýyp barýar. Gyrasy gädilene meňzeş ýapraklaryň arasyndan eýýäm ele agram beriberjek ala garpyzlar jyklaýar.

— Gawun-garpyzlary azajyk gijräk ekdik. Idegini ýetirseň, öňki babadaýhanlarymyzyň «Altmyş günde atan ýerden, ýetmiş günde ýeten ýerden üzüber» diýeni bolar. Oýtaga biten düme gawun-garpyzlaryň yzýany bularam gowy bişer. Takyrda, oýtakda biten gawun-garpyzlaryň bu ýyl hasylam, süýjüligem «Pah, bolupdyr» diýleni. Sebäbi bol ýagyn topragyň süňňüne mazaly siňdi. Onsoň ol meýdanlarda ýetişen düme ekin bal garylana dönäýer – diýip, Allaberen elini ýene gawunçylyga tarap kölegeletdi.

...Ýola düşenimizden soňam oýtakda gol ýaýradýan gawun-garpyz, dag gerşine tarap gol uzadýan gök soganlar surat bolup gözümizde galdy.

Gurbannazar ORAZGULYÝEW,

Hormatly il ýaşulusy, ýazyjy.

3. KÖP PUL GAZANMAGY BAŞARAN DERIL ATLY OGLANJYK

(Başlangyjy gazetiň geçen sanlarynda).

— Kira, hany, tur indi! — ejemiň sesi eşidildi. Eger ol oýarmadyk bolsa, ýatyp galjak ekenim, käte täsin düýşüň dowamyny görmek üçin uzak wagtlap ýatasyň gelýär.

Düşegimde ýatan ýerimden gerindim. Ejem penjiräniň perdelerini syrdy, otag ýagtyldy. Onuň garaýşyndan menden nägiledigi duýulýardy: otagym tertipsiz haldady. Birden «Arzuw toplanýan gutularyma» onuň gözi kaklyşdy. Olary eline aldy-da, «Kompýuter», «San-Fransisko» diýen ýazgylary okap gaşy çytyldy.

— Ýeri, indi bu näme boldugy? — diýip sorady.

Gyzardym. Endamym jümşüldäp gitdi.

— Sen Amerika gidesimiň gelýänligini bilýäň-ä. Öý işlerimi hem kompýuterde etsem, has gowy bolar diýip pikir edýän. Onsoň men munuň üçin pul toplamagy ýüregime düwdüm — diýip jogap berdim.

Ejem ynamsyzlyk bilen maňa garady. Her elinde bir guty bardy. Olary iki ýana çaýkady. Gutulardaky şaýpullar ses etdi.

— Dogrudanam, pul bar ýaly-la — diýip, ol geň galdy. — Näçe bar?

Bu gürrüň maňa ýakanokdy.

— Hersinde bäş marka — diýip, pessaýja pyşyrdap aýtdym.

— Şeýlemi? Kompýuter üçin bäş marka, ABŞ-a gitmek üçinem bäş marka. Onda-ha indi kän garaşmaly bolmarsyň — ejem ýaňsyly kikirdedi. — Eger ýol harajaty hökmünde saňa üç müň marka gerek bolsa, onda... — ol öz ýanyndan hasaplap ugrady. — Aýda bäş markany on ikä köpeldýäs, bir ýylda altmyş bolýar... Diýmek, sen ýene elli ýyldan Amerika sary uçup bilersiň! — Hasap-hesibini tamamlap, ol hahahaýlap güldi.

Onuň beýdip üstümden gülmesi maňzyma batmady. Özümi akmak hasap etdim, gözümiň owasyna ýaş aýlandy. Ejemiň aglaýanlygymy görmegini islemedim, şonuň üçinem başardygymdan göz ýaş dökmejek bolup çytraşdym, ýöne bolmady, bu-da meni has-da beter kejikdirdi.

Ejem otagdan çykdy-da, kakama seslendi:

— Georg, gyzymyz duranja bir maliýe genisi eken. Ol bahym San-Fransisko sary uçýar. Ha-ha-ha!

Men mundan artyk özüme basalyk berip durup bilmedim, sesimiň ýetdiginden gygyrdym:

— Uçarynam, ynha, görersiňiz. Indiki ýyl tomusda. Size bolsa o taýdan suratlyja gutlag hatynam ugratmaryn! Bärde bergiňize batyp oturyberiň şeýdip. Menden kömege garaşyp tama edibem oturmaň!

Gapyny zarply ýapyp, krowatyma özümi okladym-da, möňňürip agladym. Özüme gaharym geldi, sebäbi saklanyp bilmedim. Gutularymy mynjyradyp taşlasym geldi. Elbetde, bu niýetimiň paşmajagy düşnükli zat. Gülkünç! Mekdepden gelen badyma bularyň barynyň manysyz zatdygyny Manä gürrüň bererin. Garry mama bolanyňdan soň, Amerika gitmek! Al saňa gerek bolsa!

Mekdepde-de hiç keýpim bolmady. Asla özümi ele alyp bilmedim. Barlag işiň bolmanlygam bir gowy zat. Iň pes baha alardym. Hatda partadaşym Monika bilenem gürleşesim gelmedi, ýogsam ol joramdy. Doňan ýaly bolup öňüme bakyp oturdym, sapaklaryň tizräk gutararyna garaşýardym. Monika bu dymmaklygyma çydap oturyp bilmän, maňa bir hat uzatdy. Ony okaman, jinsimiň jübüsine saldym.

Arakesmede daşaryk çykdym. Ýeke özüm galasym gelýärdi. Ýöne Monika-da yzym bilen ylgap çykdy. Ýüzünden onuň öýkeläni duýlup durdy.

— Näme boldy? — diýip sorady. — Ýaraňokmy ýa bir zadyňy ýitirdiňmi? Ýa ejeň, kakaň bilen tersleşdiňmi? Alada etmesene, hemme zat gowy bolar. Maniniň eýesi tapylaýdymy ýa?

— Hijisem däl — diýip, onuň sözüni böldüm, ýogsam, ol sowallary bilen meni aldym-berdime salyp barýardy. Ol gürrüňçil gyz. Üstesine, syr saklamagam başaranok. Şonuň üçinem ekabyrymyz Ýason elmydama Monika nämedir bir zady gürrüň bermegiň gazete ýazan bilen deňdigini aýdýar.

Ýöne Monika-da kaýyl bolup oturybererli däldi. Gürrüňçilligi halaýan adamlaryň ählisiniň bolşy ýaly, o-da örän bilesigelijidi. Onuň özümi günüme goýmajagyny bilýärdim, şonuň üçinem Manä zelel ýetmez ýaly derejede oňa nämeleri gürrüň berip boljaklygy barada oýlandym. Oňa öz gutularym, ejemiň üstümden gülşi barada gürrüň bermegi ýüregime düwdüm. Gürrüňimiň ahyrynda-da şeýle diýdim:

— Maňa köp pul gerek, özem örän gyssagly gerek.

Monika alasarmyk halda geň galyp, ýüzüme çiňerildi:

— Mamaňdan ýa babaňdan soraýmaly ekeniň-dä. Gysganmaz-a olar senden. Men-ä şeýderdim.

— Monika, olaryň özleri zordan güzeran aýlaýarlar.

— Onda… Daýyňdan ýa daýzaňdan diläý-dä.

— Nädäýdiň-ä muny. Siziňkiden tapawutlylykda, biziň tutuş neberämizde baýlar ýok, diýmek, hiç kimden tama edibem oturmaly däl.

— Bolýar, sende pul sorap ýüz tutup bolaýjak hiç kim ýok diýeli. Şeýle-de bolsa, men bir zady bilýän: sen gaty bahym ruhdan düşýäň. Synanybam göreňok. Hemişe bolmajak tarapy hakda oýlanýaň. Beýtseň, elbetde, bitiren goşuň bolmaz.

Onuň ahyrky sözi meni oýa batyrdy. Mani hem şuňa meňzeşräk bir zatlar aýdypdy. Belki, bu gulak asanyňa degýän pikirdir. Monikanyň kemçiligi köpdi, ýöne onuň bir artykmaç tarapyny welin aýtmaly: ol, dogrudanam, hiç haçan ruhdan düşenokdy. Mekdepde ol ýanyp duran zehinli hasaplanmasa-da, bir ýoluny tapyp, barlag işlerine hem synaglara hötde gelýärdi.

Arakesme soňlanyp, biz synp otagyna dolandyk. Öz ýanymdan, hakykatdanam, beýle göwnüçökgün bolmaly däldigi barada oýlandym.

Sapaklar tamamlananda, men öýe tarap ýelk ýasadym, garbandym-da, Manini alyp, tokaýa ugradym. Bukuja ýerimize ýetäýýänçäk, zoraýakdan çydadym. Ol ýere ýeten badymyza içimi dökdüm:

— Seniň aýdan ideýalaryň sebäpli başym derde galdy. Gutularymy görende, ejem üstümden güldi. Ol Amerika gitmek üçin maňa elli ýylyň gerek boljagyny hasaplap çykardy. Ol wagt men eýýäm garry mama öwrülerin.

Mani sesini çykarman, esli wagt maňa seredip durdy. Soňra başyny aşak sallady, gamgyn keşbe girdi. Ahyry onuň pessaý owazyny eşitdim:

— Sen, hakykatdanam, Amerika gitmek isleýäňmi, saňa kompýuteriň gerekligi çynyňmy?

— Elbetde! — diýip, gaty dogumly aýtdym, hatda bolşuma özümem geň galdym. Gutular, doly taýýar bolmadyk «Arzuw albomym», şeýle-de hyýalymda beslän zatlarymyň ählisi mende nähilidir bir ynamlylyk döredipdi.

— Bolýar — Mani gözüni aýyrman maňa seredýärdi. — Şu iň esasy zat. Bularyň sende nähili ýol bilen peýda boljagy ähmiýetli däl. Esasy zat — çynyň bilen islemek. Ýogsam, sen ilkinji kynçylyklar dörän badyna gol gowşurarsyň.

Ol mamlady. Ejemiň ýaňsylamasy hötjetligimi artdyrypdy, erjellik döredipdi. Men hökman arzuwyma ýetäýmeli.

— Men saňa aňsat düşer diýmändim ahbetin — Mani gürrüňini dowam etdi.

— Dogry, ýöne men ejemden beýle zada garaşmandym.

— Janymyza degýän kynçylyklar elmydama garaşmaýan tarapymyzdan gelýändir. Hany, gel, indi garry mama dönmänkäň, nireden pul tapmalydygy barada oýlanyşaly.

— Mundan netije çykmaz — diýip jogap gaýtardym. — Monika-da aýtdym. Mende pul dilär ýaly baýlygy ýere-göge sygmaýan garyndaş ýok. Onsoň neneň lapykeç bolmaýyn?!

Mani gaharly halda penjeleri bilen ýer dyrmalap başlady:

— Seniň küýüň-köjäň hiç zadyň başa barmajaklygynda jemlenen. Pul gazanyp bilersiň ahyry sen.

Özümiňem özüme gaharym geldi. Men göwnüçökgünlikden saplanmakçydym ahyry. Ýöne on iki ýaşly gyzjagaz nädip pul gazanmaly?! Şonda kelläme bir pikir geldi:

— Aýdaly, sähelçe marka pul berseler, howlymyzdaky otlary orup bilerdim.

Mani welin meniň ugrumdan gopmady:

— Özüňem şol maşgalada ýaşap, şol howlynyň hözirini görýäň ahyry. Sen pul soramazdan öý işlerine kömek etmeli ahbetin. Kakaň, ejeň dagy hem seniň üçin köp zat edýändirler, munuň üçin pul soraýan däldirler.

— Onda nädip pul gazanmaly, gaýrat et-de, aýtsana!

— Ondan aňsat zat ýok — diýip, Mani jogap berdi. — Biraz soňrak saňa Deril atly oglanjyk barada gürrüň bereýin. Ol bary-ýogy on ýedi ýaşyndaka ençeme million pul gazanan, ýogsam adaty oglanjyk bolan şol. Ýöne ilki men saňa başga bir juda wajyp zady aýtmaly. Pul gazanjaklygyň ýa-da gazanmajaklygyň kelläňe gowy ideýanyň geljegi-gelmejegi bilen bagly däl. Näderejede yhlasly işlejekligiň hem möhüm däl. Esasy zat — özüňe bolan ynamlylyk.

— Özüňe bolan ynamlylyk? Munuň pula näme dahyly bar?

Mani tutuş durky bilen örän wajyp zat aýtmakçy bolýanlygyny görkezip ör turdy:

— Özüňi nämedir bir zada ukyply hasaplaýanlygyň ýa hasaplamaýanlygyň, özüňe ynanýanlygyň ýa ynanmaýanlygyň ynamlylyga bagly. Şonsuz sen belli bir işiň başyna-da barmarsyň. Işe başlamasaň welin, eden zadyň bolmaz.

(Dowamy indiki sanymyzda).

Terjime eden: Orazmyrat MYRADOW.

Togrul begiň 1038-nji ýylda Nişapura girende, guşagy sagdakly, egnine asylan ýaýy bilen girendigi baradaky maglumat hem ýaýyň häkimlik alamatyndan habar berýär. Bar Ebreý Togrul beg tagtda otyrka, onuň öňünde uly ýaýyň durandygyny, soltanyň birbada elinde iki sany peýkamy saklap, olary ussatlyk bilen hereketli ýagdaýda saklandygyny habar berýär (Тишин В.В. К вопросу о происхождении тугры сельджукских султанов // Trans­caucasica / Транскавказика. Южный Кавказ: история, религия, общество. М.: МБА, 2016. Вып. 3 / Сост. З.В. Кананчев. – С. 178). Abul Faraj 1048-nji ýylda Togrul begiň özüniň ähli resmi hormatly atlary ýazylan tugra ýasatmak barada perman berendigini ýazýar. Tugra seljuklaryň ähli permanlaryna we resmi hatlaryna möhür hökmünde basylypdyr (The Rahat-us-Sudur wa Ayat-us-surur, Being a History of the Saljugs by Muhammad ibn Ali ibn Sulayman al- Rawandi, ed.by M.Iqbal. –Leyden – London, 1921. P.257).

1050-nji ýylda halyf al-Kaýym seljuklar bilen özara gatnaşyklaryny ýitileşdirmezlik üçin Togrul begi deýurede beýik soltan diýip yglan edip, oňa «Rukn-ed-Din» («Diniň daýanjy») atly ünwany (ünwan – adres, salgy. — Абул-Фазл Байхаки. История Масуда (1030–1041). Перев., введ., коммент. А.К.Арендса. – М., 1969. – C.962) berýär. Şeýlelikde, ol Beýik Seljuklara inwestitura (öz üstünden abbasy halyflarynyň ýokary häkimligini ykrar edip, Seljuk soltanlary olardan halat, gara baýdak alypdyrlar. — Гордлевский В.А. Государство Сельджукидов Малой Азии. – М. – Л., 1941. – С.82) berip, yslam dünýäsiniň üstünden dünýewi häkimligi olara tabşyrypdyr. Şu hereketi bilen halyf ähli musulmanlaryň gözüniň alnynda özüniň dünýewi häkimlik ygtyýarlyklaryny seljuk soltanlaryna gowşurandygyny mälim edipdir hem-de olaryň harby ýörişlerini kanunylaşdyrypdyr. Şeýlelikde, Muhammet Togrul begden başlap seljuk hökümdarlary Abbasy halyflaryndan soltanlyk häkimiýetine oňlanma (inwestitura) alypdyrlar (Агаджанов С.Г. Сельджукиды и Туркмения в XI–XII вв. – Ашх., 1973. – C.65). Ol halyfyň soltana gymmatbaha halatlary ibermegi we ýörite däp-dessurlar arkaly berjaý edilipdir (Гусейнов Р.А. Султан и халиф. // ПС. Вып. 19 (82). – М., 1969). W.W.Bartold seljuk hökümdarlarynyň ähli musulman dünýäsiniň ýokary hökümdary hökmünde yslamyň soltanyny musulmanlaryň dini baştutany, özüniň dini abraýy bilen soltan häkimiýetini beýgeldýän halyf bilen deň hatarda goýmak pikiriniň başyny başlap goýandyklaryny ýazýar (Бартольд В.В. Халиф и султан. – Спб., 1916. – С.248). Şondan soň seljuklaryň titulaturasynda «As-sultan al-azam şahanşah al-muazzam» (beýik soltan, beýik şahanşa) aýrylmaz bölege öwrülipdir (Рауф А. Гусейн-заде. Кавказ и сельджуки. – Баку, «Кавказ», 2010. – C.68). Bagdatdan seljuk soltanlarynyň ýanyna ilçi gelende, soltan halyfa tabynlygynyň alamaty hökmünde onuň ilçisiniň habaryny dik durup, ýüzüni Bagdat tarapa öwrüp diňläpdir. Munuň özi Gündogarda kabul edilen dessura laýyklykda, halyfyň permanynyň berjaý ediljekdigini alamatlandyrýardy. Soltan tagtyndan aşak düşüp, halyf tarapyndan iberilen sowgatlary kabul edipdir, altyn naly öpüpdir, halyfyň iberen haladyny geýipdir, kellesine selle orapdyr (Гордлевский В.А. Государство Сельджукидов Малой Азии. – М. – Л., 1941. – С.82-83).

1055-nji ýylda yslamda bölünijilik topary bolan büweýhileriň Bagdada meýilleşdiren ýörişinden halas etmegini ýalbaryp, halyf seljuk soltanyna ilçilerini ýollapdyr. Soltan yslam dünýäsini a:sylardan halas edip, Bagdada aýratyn hormatly şahs hökmünde gadam basypdyr. 1055-nji ýylyň 19-njy dekabrynda Togrul beg Bagdada barypdyr. Apbasy halyfy Kaýym Biemrillah ony dabara bilen garşylapdyr. Halyf Togrul begi aýratyn taýynlanan tagtda uly hormat bilen garşylapdyr. Ýörite taýynlanan resmi hat kabul edişlikde okalyp, Togrul beg ähli musulmanlaryň hökümdary we Beýik Allanyň özüne ynanan döwletleriniň hojaýyny diýlip yglan edilipdir. Halyf tarapyndan oňa 7 sany gymmatbaha halat we sowgatlar gowşurylypdyr. Soltan üçin gymmatbaha daşlar bilen iki sany täç sowgat edilipdir. Halyfyň hut özi onuň biline altyn bilen bezelen iki sany gylyç guşapdyr (Bu dabara Togrul begiň Arslan Besasiriniň garşysyna ýörişden dolanyp, Bagdada ikinji gezek baran wagty, ýagny 1058-nji ýylyň 29-njy ýanwarynda bolupdyr. Bu syýasy häkimligiň seljuklara hut halyfyň öz eli bilen syýasy häkimligi berendigini aňladýardy. — Merçil E. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi // Genel Türk tarihi. – Ankara, 2002, 3 cilt, – 116 s.). Seljuklarda soltanlara halyf tarapyndan häkimiýet alamaty hökmünde gylyç guşatmak dessury bolupdyr (Özaydın Abdulkerim. Sultan Berk-yaruk Devri Selçuklu Tarihi (458-498/1092- 1104). – İstanbul, 2001. – 190 s.). Bu ýerde gylyç guşamak arkaly, halyf seljuk soltanyna harby, ünwanlary arkaly bolsa, syýasy hukuklary oňa beripdir. Şeýlelikde, yslam dünýäsiniň syýasy jogapkärçiligi tutuşlygyna Togrul begiň eline geçipdir. Halyfyň weziri Abu Muslimiň seljuk soltanyna ýüzlenip: «Alla saňa bütin dünýäni berdi» diýen sözleri, şühbesiz, türkleriň, ýagny seljuklaryň dünýä häkimligine berlen başlangyç yşaratdy (Salim Koсa. İlk müslüman türk devletlerinde teşkilat // Genel Türk tarihi. – Ankara, 2002, 3 cilt, – 473 s.).

Kabul edişlik dabarasy Bagdat halyfy al-Kaýymyň Togrul bege «Mälik al-Maşryk wel-Magrib» (Gündogaryň we Günbataryň soltany), «Kasym Emir-ul-Muminin» (Halypanyň ýoldaşy), «Rukneddin» (Diniň diregi) ünwanlaryny bermegi bilen jemlenipdir. Munuň özi seljuklaryň Bagdada girmegi netijesinde halyflykda dini häkimligiň ýany bilen syýasy häkimiýetiň hem gelendigini aňladýardy. Şeýlelikde, yslam dünýäsinde ilkinji gezek dini we syýasy häkimiýet biri-birinden resmi ýagdaýda bölünip aýrylyp, halyf diňe yslam dünýäsiniň üstünden dini häkimligi saklap galdyryp, dünýewi häkimligini Togrul begiň ygtyýaryna beripdir. Şeýlelikde, döwlet durmuşynda dini we dünýewi häkimiýetleri bölmek (sekulýarizasiýa) seljuklar tarapyndan başlanyp, memluk we Deli türkmenleriniň soltanlygynda hem dowam etdirilipdir (Soltan Alaeddn Halaç «Döwlet we şerigat – aýry zatlardyr. Biri hökümdara, beýlekisi kazylara we müftülere degişli işlerdir» diýip nygtapdyr. — (Salim Koсa. İlk müslüman türk devletlerinde teşkilat // Genel Türk tarihi. – Ankara, 2002, 3 cilt, – 469 s.).

Kabul edişlik dabarasynda ýerine ýetirilen diplomatik dessurlar, berlen derejeler Bagdat halyfynyň dünýewi häkimiýeti Seljuk döwletiniň ygtyýaryna geçirýändiginiň alamatydy. Akademik F.I.Uspenskiý seljuklaryň halyfdan Aziýadaky eýelän ýerlerine eýeçilik hukugyny (inwestitura) alandygyny ýazýar (Успенский Ф.И. История Византийской империи XI – XV вв. Восточный вопрос. – М.: «Мысль», 1997. – С.55). Belli bir ýere eýeçilik etmek üçin ýörite perman çykarylyp, ol hökümdar çalşanda täzelenipdir (Chronique de Michel le Syrien, v. IV. Ed.par J.-B.Chabot. Paris, 1910, p. 620; Ибн Биби. Селчукнаме. – Анкара, 1941, – с.42). Seljuklar halyfyň gaznasyna el goýup, ony sultaniýet ady bilen döwletiň haýryna geçiripdirler (Merçil E. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi // Genel Türk tarihi. – Ankara, 2002, 3 cilt, – 115 s.). Munuň öwezine halyfa 50 müň dinar bilen bellibir möçberde bugdaý (500 batman) ýyllyk aýlyk hökmünde kesgitlenipdir. Seljuk soltanyna halyfyň ortagy manysyny berýän «Kasymul Emiril Müminin» ünwany berlipdir (Uluçay Ç. İlk Müslüman Türk devletleri. – İstanbul, 2012. – 67 s.). Şeýlelikde, Seljuk döwleti Abbasy halyflygyny Büweýhileriň tabynlygyndan çykaryp, musulman dünýäsiniň halyfyny öz howandarlygyna alypdyrlar.

Togrul beg 1059-njy ýylyň 14-nji dekabrynda Bagdada baryp, halyfy gozgalaňçy Arslan Besasiriniň tussaglygyndan halas edipdir. Halyf minnetdarlyk hökmünde öz gylyjyny seljuk soltanynyň biline guşapdyr. Şeýlelikde, seljuklar abbasy halyflaryna gün görkezmedik Büweýhi nesilşalygyny syndyrypdyrlar. Ýusup ibn Taňryberdiniň beýan etmegine görä, Arslan Besasiri Türkmen Bagdady eýeläpdir we ol ýerde Müsür halyflary Ubeýdileriň adyna hutba okapdyr, Yrakdaky täsiri we ündewi aradan aýrylan hem-de bu ýerdäki döwleti çagşap ugran Abbasy patyşalaryny gaýtadan döwlet başyna getiren hut seljuk soltany Togrul begdir. Seljuk soltany Kaýum Biemrillany täzeden Bagdada getirip, onuň adyna ýene-de hutba okadyp başladypdyr (Muhammet Gaýmaz Türkmen. Taryhdaky yslam döwletleri. – A.: Türkmenistanyň milli medeniýet «Miras» merkezi, 2006. – 114 s.; Ýusup ibn Taňryberdi Atabeg. Müsür we Kair patyşalygyndaky röwşen ýyldyzlar. (Arap dilinden terjime eden Rahmet Gylyjow). – Aşgabat, 2002. II jilt. – 146, 159, 162, 171 s.).

(Dowamy indiki sanymyzda).

(Başlangyjy gazetiň geçen sanlarynda).

«ELBETDE, DUŞMANA SYÝASAT ÝAGŞY». Bu sözleriň Görogly begiň zybanyndan çykan sözlerdigini bilýäris. Ýöne bu pähimiň hem Oguz han atamyzdan gözbaş alýandygyna göz ýetirmek kyn däl. Oguz han nirä ýöriş etse, ilki ol ýere ilçi ýollapdyr. Ilçiler boljak jeňiň öňüni almak üçin duşmana uruşsyz boýun egmegi teklip edipdirler. Ýogsam yzdan Oguz hanyň kuwwatly goşunynyň ýetip gelýändigini aýdyp, olar duşmanyň howuny basypdyrlar. Sözümizi «Oguznamadan» alnan mysallar bilen delillendireliň: «Oguz han Antalýa şäherine ýöriş edende, ogullarynyň eline peýkam (peýkam – ilçilik alamaty – J.G.) berip, goşunyň öňünden iberýär. Oguzyň ogullary şäheriň häkimi Tekfura şeýle ýüzlenýärler: «Atamyz bizi dokuz müň kişi (birle) iberipdir we özi hem uly çerik birle geledir. Eger çünançe (şu mahal) bize itaat (tabyn) kylyp il bolursiz – any bileli, ýok erse, pitne üstündesiňiz, geliň, harb kylaly (söweşeli)».

Tekfur ilçilere gulak asman söweşse-de, asgyn gelýär. Azatlyk halkasyny gulagyna, bendelik kemerini biline baglap, Oguz hana il bolup, oňa gulluk edip başlaýar. Oguz hanyň nähili abaý-syýasatynyň bardygyny görensoň, Frank we Rum etrabynyň häkimlerine hem oňa tabyn bolmagy nesihat edýär. Howy basylan häkimler boýun bolmagy müwessa bilip, Oguzyň oglanlaryna mal we hazyna ugradýarlar. Emma hökümdaryň näderejede kuwwatlydygyna, güýçlüdigine göz ýetirmek üçin olar Oguzyň hut öz dergähine barmaly bolýarlar.

Oguz han bu ýerde hem duşmanyna garşy abaý-syýasatyny ulanýar, «Müň-müň çerik silah (ýarag) geýip, olaryň ýollarynyň ugrunda dursunlar. Ol jemagat çerikleri görende, gözlerine iki gadar köpräk görünsin» diýip buýruk berýär.

Oguz han duşmana syýasat üçin şeýle diýýär: «Bu sizlere garşy iberdigim çerik goşunyň başydyr. On esse şonça çerigim bar. Eger bu çerige garşylyk görkezip bilseňiz, biziň bilen harb [uruş] kylyň, ýogsa-da, eglişik ýoluny tutup, berilmeli maly anyklap, ýyldan-ýyla iberip duruň. Takyk biliň, biziň çerikimiz siziň hyýal we pikir edýäniňizden artykdyr».

Oguz han uzak ýoly söküp gelýän öz goşunynyň has taplanandygyny, kynçylyklara döz gelýändigini, onuň öňünde hiç hili tebigy päsgelçiligiň hem böwet bolup bilmejekdigini şeýle nygtaýar: «Derýalaryňyzdan hem iç perwamyz ýok, sebäbi biziň çykyp gelen ýurdumyzdan bäri niçe azym derýalardan geçip bilendiris. Siziň bu derýaňyz häl-ä çerikimiz öňünde göze ilenok, asanlyk bilen öterler, ötenden soň hem helaýatyňyzy zir-u-zebir [astyn-üstin] kylarlar». Bu zatlary gören we eşiden Frank hem-de Rum begleri Oguz hana boýun egipdirler.

Şeýle abaý-syýasatyny Oguz han Müsüre ýörişinde hem ulanýar, Oguza il bolan dymaşklylar Müsüre adam ýollap, Oguzyň leşgeriniň beýanyny olara ýetirip, uruşmazlygy maslahat berýärler. «Müsür ähline bu söz örän täsirli boldy, Oguzyň ogullary ýurda ýakyn ýetenlerinden, Müsür ekabyrlary bary jemlenip, garşy aldylar, peşgeşlerini getirip, tabyn we boýun boldular».

«OGLANLARYM ŞÄHERNI TALADYLARMY?» Bu sowal Oguz hanyň Antalýanyň häkimi Tekfura berýän sowaly. Tekfur oňa şeýle jogap berýär: «Men anda [şol ýerde] bolgan çakda [wagtym] talaň we taraç [çapawulçylyk] kylman erdiler, şäherden çykyb, daşaryda makam [mesgen] tutdular».

Taryhymyza ser salanymyzda, Oguz handan başlap türkmen hökümdarlarynyň baran ýerinde nähak gan döken, talaňçylyk, ejize ganymlyk eden pursatlaryna gabat gelmek kyn. Oguz han däl, Oguz handan görelde alan soňky türkmen şalary, soltanlary hem talaň etmändirler, ýersiz sütemi ýigrenipdirler. Şol sebäpli türkmenler baran islendik ýat ülkesiniň ýerli ilaty tarapyndan hoşniýetli garşylanypdyr.

Oguz han atamyz ogullarynyň we serkerdeleriniň bu dessura uýmagyny mydama talap edipdir. Rum ilini boýun egdirensoň, uly toý tutup, ogullaryna altyn kürsi berip, beglerine halat-serpaý ýapanynyň sebäbini Oguz han atamyzyň özi şeýle düşündirýär: «...Üç oglumy, ilkinji nobatda, Pereňe we üç oglumy Ruma iberipdim, muňa-da ýagşy işler kyldylar. Siziň raýyňyz hem tamam ýagşy erdi. Talaň etmezliklerini şert edipdim, ol şertden dänmediler. Şol sebäpden meniň köňlüm olardan we sizlerden hoşdur [şat boldy]. Men bildim – olar padeşalyga laýyk, sizler – emirlige. Olara altyn kürsi, sizlere halat berdim».

Oguz han ýöriş eden ýeri tabyn bolýança goşunyny şähere salman, onuň daşynda saklapdyr. Muňa «Oguzyň Müsüre azimat kylganyň zikri» boýundaky aşakky setirler hem şaýatlyk edýär: «Oguzyň oglanlary dagy şäher degresinde oturyp (orun tutup), Müsür adamyny hiç kimse gynamasyn we azar bermesin!» diýip höküm çykardylar».

Oguz han elmydama garşydaşynyň üstüne ýörişe ugrandygyny ilçi ýollap, habar edipdir. Boýun egmegi, salgyt tölemegi teklip edipdir. Ahyr bolmasa, ony harb kylmaga, ýagny söweşmäge çagyrypdyr. Söweş bolsa her bir ýüňi ýeten oguz ýigidiniň özüni esger hökmünde ykrar etdirmegi üçin amatly pursat bolupdyr. «Ýolbaşçylyk edýän, tamam esgerleri bilen awa we söweşe gidýän uly begler öz a:tlaryny belli ederler. Mydama Haktagala haýry-doga kylyp, köňüllerini oňa baglap, ýeňiş we gowulyk dilärler. Goşuna gireniňizde ýaňy dogan göle kibi, söweş edeniňizde aç bolup, awa uçjak şuňkar ýaly jeňe giriň» bu setirler Oguz hanyň söweşe gidýän esgerlerini ruhlandyryp aýdýan sözleri.

(Dowamy gazetiň indiki sanynda).

Jumamyrat GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň

Halkara gatnaşyklary institutynyň rektory, taryh ylymlarynyň kandidaty.